آیت‌الله منتظری

جاسوسان علی بن ابی طالب این خبر را برای او گزارش کردند. این خبر برای او بسیار بزرگ و باورنکردنی جلوه کرده و موجب تعجب آن حضرت گردید و...."شرح نهج البلاغه ج ‏62/6، ابن ابی الحدید. پاسخی به یک شبهه: گاهی گفته می‎شود: این قبیل اخبار و روایاتی که نقل گردید معمولا سند معتبر و صحیحی ندارند، پس چگونه می‎توانیم به اینها اعتماد کرده و بر این اساس نظر بدهیم ؟ هرچند که کرارا به این پرسش پاسخ گفته ایم، اکنون با توضیح بیشتری به آن جواب می‎دهیم: باید توجه داشته باشیم که این شبهه ای بیش نیست؛ چرا که این اخبار و روایات "تواتر اجمالی" دارند، و ما از طریق آنها "علم اجمالی" پیدا می‎کنیم به اینکه پیامبر(ص) و علی (ع) در مواقع جنگ و غیر آن برای آگاهی از امکانات و تصمیمات دشمنان اسلام کسانی را به عنوان "عین" و جاسوس می‎گماشته اند، و این "علم اجمالی" برای ما حجت است. توضیح اینکه "تواتر" بر سه قسم است: 1- "تواتر لفظی": منظور از آن این است که در واقعه واحده، اخبار و روایات متعددی با لفظ واحد نقل شده باشد. 2- "تواتر معنوی": و مقصود از آن نقل و روایت شدن یک معنی و یک واقعه با الفاظ و تعبیراتی است که در ظاهر متفاوت ولی در معنی یکی باشند. مانند حدیث شریف غدیر که تواتر معنوی دارد. 3- "تواتر اجمالی": و منظور از آن این است که واقعه ها و حادثه های مختلفی با الفاظ و تعبیرهای گوناگون راجع به یک موضوع، مفهوم و یک حکم نقل شده باشد. به گونه ای که از نظر وثاقت و صحت سند روی تک تک آنها به طور جداگانه نتوان اعتماد کرده و یقین حاصل نمود که آن مسأله صددرصد از معصوم صادر شده است، لکن تعداد و موارد آنها به قدری فراوان است که انسان یقین حاصل می‎کند همه آنها دروغ و مجعول نمی باشند، بلکه دست کم چند مورد "اجمالا" و به طور یقینی عمل و قول معصوم است. مانند همین مسأله مورد بحث ما، یعنی "تجسس" که از طریق تواتر اجمالی ثابت می‎شود. چون ما نمی توانیم بگوییم همه اینها که روایت شده اند صددرصد و یقینا صحیح هستند، لکن از آن طرف نیز یقین داریم تعدادی از این روایات صادره از جانب معصوم می‎باشند، و ثبوت همین مقدار نیز مقصود ما را ثابت می‎کند و لزوم جاسوس گماشتن بر دشمنان اسلام را به اثبات می‎رساند. البته نه تنها سیره و تاریخ این طور است بلکه دیگر روایات فقهی ما نیز همین طور هستند، و با یکی و دو روایت نمی توان نظر قطعی صادر کرد، بلکه از روی هم ریختن مجموعه ای از احادیث و جمع بندی چندین روایت مطلبی را به دست می‎آوریم. من یادم هست که مرحوم حضرت آیت الله بروجردی رضوان الله علیه -، در ضمن "مبحث لباس مصلی" و "ما لا تتم فیه الصلاة" که بحث می‎کردند فرمودند: ما نمی توانیم مثلا با یک روایت که در یک کتاب هست در مسأله نظر قطعی ابراز کرده و فتوا بدهیم، اگر در یک مسأله پنج و شش روایت باشد، تازه می‎فهمیم که از معصومین (ع) و مثلا امام صادق (ع) در آن زمینه مطلبی صادر شده بوده است در مورد لباس مصلی و "ما لاتتم فیه الصلاة" نیز از ملاحظه چند روایت می‎فهمیم چیزی از معصوم رسیده است، اما اینکه با استناد به این روایات بتوانیم روی جزئیات این مسأله نظر بدهیم، نه نمی توانیم. البته آن بزرگوار درست هم می‎فرمود، چون بسیاری از اخبار ما نقل به معنی شده است، و در منابع مختلف که ثبت شده اند تفاوتهایی در برخی جزئیات با همدیگر دارند؛ لذا مجموعا می‎توانند مفید مطلبی قطعی باشند که بتواند مبنای صدور فتوا قرار بگیرد. در مسأله "تجسس" نیز به طور دقیق مسأله از همین قرار است؛ و تفاوتی با موارد دیگر فقه ما ندارد؛ جز اینکه کثرت روایات در این زمینه نسبت به برخی از موضوعات و مسائل دیگر اسلامی فراوان تر و زیادتر است.(از افاضات معظم له در جلسه 273 درس فقه)