صفحه ۲۸۶

حضرت فرمود: "آنان چگونه اختلاف کرده اند؟" گفت: هر یک از آن دو به نفع فردی که وی را انتخاب کرده حکم کرده است، حضرت فرمود: "بنگرند آن کس که عادلتر و در دین خدا فقیه تر است حکمش نافذ است."ینظر الی اعدلهما وافقههما فی دین الله فیمضی حکمه. (وسائل ‏88/18، ابواب صفات قاضی، باب 9، حدیث 45)

احتمال دارد که این هر سه روایت مربوط به یک ماجرا بوده است؛ زیرا کسی که عمر بن حنظله روایت کرده - چنانچه ملاحظه فرمودید - داود بن حصین است؛ شاید روایت صدوق نیز نقل به معنای قسمتی از همان روایت [اول ] بوده که عمر بن حنظله از سلسله سند آن حذف شده است؛ موسی بن اکیل [روایت سوم ] نیز پرسش کننده نبوده، بلکه آنگاه که عمر بن حنظله از امام (ع) مسأله را می‎پرسیده در جلسه حضور داشته است.

کلام صاحب عروه و نقد آن

صاحب عروه در کتاب القضاء از بخش ملحقات عروه پس از آنکه این معنی را انتخاب می‎کند که فرد اعلم در شهر یا شهرهای نزدیک باید به قضاوت گماشته شود در مقام استدلال می‎فرماید:

"از آن رو که اطلاقات، مقید به اخباری است که بر رجوع به مرجحات به هنگام اختلاف دو حکم دلالت دارد؛ مرجحاتی از قبیل: فقیه ترین، راستگوترین و عادلترین بودن.

و ادعای اینکه مورد اخبار مرجحات - که در این مقام عمده هستند - مخصوص صورتی است که هر یک از مترافعین حکمی را برگزینند، یا آنجا که طرفین به دو حکمی رضایت دهند که با یکدیگر اختلاف نظر دارند، پس برای رجوع به اعلم به طور مطلق در اینها دلالتی نیست. چنین ادعائی مورد قبول نیست؛ زیرا ظاهر این روایات این است که به هنگام تعارض به طور مطلق مدار بر ارجحیت است، چنانچه در خبر متعارضین نیز همین گونه است؛ بلکه در صورت علم نداشتن به اختلاف نیز به همین منوال است؛ زیرا در آنجا نیز باید بررسی شود که معارض وجود دارد یا نه؛ لکن این

ناوبری کتاب