آیت‌الله منتظری

و از ادامه نمونه های دیگر پرهیز می‎کنیم، تا موجب تطویل بیش از حد کلام نشود. آن بزرگوار در سال 1281 ه ق درگذشت.

7 - بحرالعلوم (صاحب بلغة الفقیه): نام این بزرگوار سید محمد آل بحرالعلوم و از اعقاب علامه سید مهدی بحرالعلوم (ره) می‎باشد. او مدتی زعامت و ریاست حوزه علمیه نجف را بر عهده داشته، از مراجع معظم تقلید در زمان خود بوده و در سال 1326 ه ق در گذشته است.

بحرالعلوم یکی از بزرگترین فقهای مؤلف در زمینه فقه حکومتی است. کتاب بلغة الفقیه نشانگر عظمت و توان فقهی این فقیه بزرگ است که متشکل از چندین کتاب و رساله و بحث مستقل در فقه می‎باشد. دو رساله بزرگ از این مجموعه سه جلدی ارزشمند به "فقه حکومتی اسلام" تعلق دارد. یکی رساله ای است در مشکلات ارضی و مسأله خراج.بلغة الفقیه، ج ‏209/1_352 با تحقیقات محمدتقی آل بحرالعلوم. و دیگری به اسم "رسالة ولایات" درباره ولایت فقیه و حکومت اسلامی.همان مدرک، ج ‏210/3 - 298. بحرالعلوم در هر دو زمینه یاد شده پرنویس ترین فقیه تا زمان خود است و با تحقیقات خود خدمتی ارزشمند به تحول و گسترش فقه حکومتی اسلام کرده است.

نقد و بررسی و تحلیل و تفسیر آرا و فتاوای این فقیه بزرگ فرصت مناسب دیگری لازم دارد و کاملا شایسته توجه می‎باشد.

8 - آیت الله نائینی: فقیه و اصولی برجسته، تلاشگر و متعهد شیعه آیت الله مرحوم میرزا محمدحسین نائینی مؤلف کتاب پر ارج تنبیه الامة و تنزیه الملة در سال 1277 ه-.ق در نائین متولد شد، پس از تحصیل مقام عالیه اجتهاد و مرجعیت و تربیت شاگردان زیاد و انجام مبارزات ضد طاغوتی مفصل در سال 1355 درگذشت.

در دوره تاریخی ای که نائینی می‎زیست و نیز پیش از او فقهای بسیار برجسته دیگری نظیر میرزا محمدحسن شیرازی، میرزا محمدتقی شیرازی، آخوند خراسانی، ملا عبدالله مازندرانی، میرزا محمدحسن آشتیانی و غیره زندگی می‎کردند که در تاریخ فقه سیاسی و حکومتی اسلام نقش و تأثیر تحول آفرین اعجاب انگیزی داشته اند، اما هیچ کدام از آنان کتاب معینی در فقه حکومتی تألیف نکردند، بلکه دیدگاههای سیاسی و حکومتی آنان در زندگیشان متبلور بود و در فتاوایی که به مناسبت قضایای روز در این زمینه صادر می‎کردند منحصر می‎شد؛ و یا اینکه بحث های پراکنده و غیرمدونی راجع به این موضوع در دروس و آثار فقهی خود بیان می‎کردند، و یا اینکه با نوشتن تأیید و تقریظ به بعضی از کتب مربوط به این موضوع، موضع خود را اعلام می‎داشتند، چنانچه ملاعبدالله مازندرانی و آخوند خراسانی به کتاب تنبیه الامة نائینی تقریظ نوشته و آن را از نظر فقهی مورد تأیید قرار دادند.