و ما فقط به برخی از آنها اکتفا میکنیم.
در این عصر برای مقابله با هرج و مرج طلبان بومی استعمار در حجاز موسوم به "وهابی ها" علما و فقهای عراق به رهبری مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطاء نخستین نیروهای مسلح بسیجی و مردمی را تأسیس و تشکیل دادند که نقش مؤثر در دفاع از حرم مقدس نجف و کربلا و حفظ امنیت آن مناطق ایفا کردند. همین طور فقهای اسلام به رهبری آیت الله مرحوم میرزا محمدتقی شیرازی در ضمن یک حرکت سیاسی و نظامی، انگلستان را در عراق شکست داده و استقلال آن کشور را به دست آوردند. چنانکه مقابله سیاسی آیت الله میرزا محمدحسن شیرازی با دیکتاتوری و عنان گسیختگی ناصرالدین شاه و لغو قرارداد رژی از جمله نمونه های بارز شکوفایی عملی فقه حکومتی و سیاسی اسلام است.
حرکت مراجع تقلید ایران و عراق امثال آیت الله شیخ محمدکاظم خراسانی صاحب کفایه و غیره و تأسیس نظام حکومتی مشروطه و سرنگون سازی نظام سلطنتی و در پی آن حضور فعال فقهایی همچون آیت الله نائینی و آیت الله سید حسن مدرس و امثال اینان در صحنه های سیاسی، نظامی و اجتماعی جهان اسلام نمونه دیگری از این حضور و رهبری مستقیم فقهاست.
و در نهایت مبارزات طولانی علما با دستگاه دیکتاتوری رضاخانی و فرزند او و وقوع انقلاب شکوهمند اسلامی ایران به رهبری حضرت آیت الله العظمی امام خمینی و همراهی علما و فقهای دیگر، نمونه زنده دیگری از ویژگی و تحول یاد شده در تاریخ حکومتی اسلام است که همه اینها عملا وقوع یافته است.
6 - انجام تحقیقات و مطالعات مقارن و تطبیقی در فقه حکومتی اسلام و حقوق سیاسی و اقتصادی رایج و مرسوم در جهان کنونی نیز از جمله ویژگی های این دوره از تاریخ فقه حکومتی اسلام است. چنانکه انجام مطالعات و بحوث مقارن و تطبیقی در داخل مذاهب فقهی اسلام راجع به مسأله حکومت و فروعات آن نیز از خصوصیتهای نوین این دوره از تاریخ فقه حکومتی است که در این دو زمینه فقیه بزرگوار آیت الله شهید صدر و فقیه عالیقدر و مجاهد حضرت آیت الله منتظری پیشاهنگ بوده اند.
اینها که بیان گردید ویژگی های عمومی و کلی فقه حکومتی در تاریخ معاصر اسلام است. اکنون برای تکمیل بحثمان از بعد نظری، مطالب و نمونه هایی را از آرای برخی از فقهای برجسته این دوران راجع به مسائل حکومتی نقل کرده و به بحثمان در این زمینه پایان میدهیم.
چنانکه گفته شد فقهای صاحب نظر صاحب اثر در فقه حکومتی اسلام در این دوره زیاد بوده اند که پرداختن به نقل و بررسی آرای همه آنان در اینجا میسور نیست؛ لذا به برخی از آنان اکتفا خواهیم کرد:
.jpg)
