4 - فقهای عصر متأخر
منظور ما از این عصر دوره بلندی است که از آغاز روی کار آمدن دولت شیعی صفویه تا انقراض این دولت و روی کار آمدن سلسله های زندیه و قاجاریه را دربرمی گیرد.
"عصر فقهای متأخر" از دیدگاه رشد و گسترش قضایای مربوط به فقه حکومتی اسلام و فراز و نشیبهایی که دیده حایز اهمیت برای بررسی تاریخی است. با این حال در اینجا چاره ای نداریم جز اینکه با یک سیر گذرا و اجمالی بحث را تمام کنیم و به بررسی دوران بعدی یعنی "عصر فقهای معاصر" بپردازیم.
در دورانی که آن را عصر فقهای متأخر نامیدیم، چهره های درخشانی از برجسته ترین فقها و مجتهدین شیعه در صحنه های سیاسی وارد شده و حتی برخی از آنان مانند علامه محمدباقر مجلسی صاحب بحارالانوار تا مقام وزارت سلاطین نیز رشد کردند.
در این دوره کسانی مانند محقق ثانی - محقق کرکی - شیخ بهائی، علامه مجلسی، میرداماد و دیگران را میبینیم که فعالانه در صحنه سیاسی جامعه خود حضور دارند و بنا به رعایت مصالح عالیه و بلند اسلام و مسلمین با سلاطین و حکام شیعی مذهب وقت همکاری و حشر و نشر دارند، به گونه ای که علامه مجلسی به مقام وزارت رسیده و محقق ثانی طی بیانیه و حکمی که شاه طهماسب صفوی خطاب به کارگزاران خود صادر میکند، ولایت امور شرعیه و احوالات شخصیه در داخل حکومت صفوی را میپذیرد. و در این موارد عزل و نصب او همچون عزل و نصب شخص شاه طهماسب به حساب میآید.مستدرک الوسائل، ج /3 432، مرحوم حاج میرزا حسین نوری، چاپ سنگی.
خلاصه این که در این دوره دیدگاه فقه شیعی نسبت به مسأله ولایت و حکومت در ابعاد گوناگونی تحول پیدا کرده، و شکل و سمت گیری اصولی نوینی در جهت دخالت هرچه بیشتر فقها در امور حکومتی به خود میگیرد.
در این عصر است که میبینیم مناظره شدید فقها در مسائل و فروعات فقه حکومتی به ویژه در مسائل و موضوعاتی مانند خراج و مقاسمه و امثال اینها اوج میگیرد. و در این قسمت از فقه مالی شیعه، یعنی موضوع خراج، برای نخستین بار چند رساله اجتهادی عمیق توسط فقها انتشار مییابد، که قبلا وقوع چنین مباحث با این گستردگی و جدیت سابقه نداشت. به عنوان مثال میتوان از کتابهای ذیل در این باره نام برد که نوعا در رد یکدیگر نوشته شده اند:
قاطعة اللجاج فی حل الخراج، محقق کرکی، السراج الوهاج لدفع عجاج قاطعة اللجاج، فاضل قطیفی. دو رساله به نامهای الخراجیه و رسالة فی الخراج از مقدس
.jpg)
