آیت‌الله منتظری

گونه اجتهاد واقعی از نوع اجتهاد فقهای اقدم صورت نمی گرفت، و در حوزه های علمیه فقیه مجددی ظهور نمی کرد، و این وضعیت حدود یک قرن ادامه داشت، تا اینکه فقهای برجسته و شجاعی همچون "ابن ادریس" صاحب کتاب ارزشمند "السرائر" و دیگران در میان شیعه ظهور کرده و با شجاعت تمام باب اجتهاد را عملا باز نمودند و موجب شکوفایی و رشد مجدد فقه آل محمد(ص) گردیدند. این رشد و شکوفایی مجدد فقهی، همه شاخه های فقه شیعی از جمله "فقه حکومتی" را نیز در برگرفت و در نهایت به گسترش و تعمیق مباحث و مفاهیم آن انجامید. در این دوران بلند که در ضمن آن فقیهان نامداری همچون علامه حلی، محقق حلی، شهید اول و دیگران درخشیدند، فقهای امامیه هم در تئوری و فتوا و هم در عمل، مفاهیم و نمونه های سیاسی و حکومتی نوینی را وارد تاریخ فقه شیعه کردند که بسیار میراث ارزشمندی است. فقهای عظیم الشأنی همچون سید ابن طاووس و خواجه نصیرالدین طوسی در این دوران وارد کارهای حکومتی شدند و مناصبی همچون وزارت را در داخل حکومتهای وقت، برای تأمین مصالح حیاتی اسلام و امت اسلامی پذیرفتند که سیره و روش سیاسی امثال این فقیهان برای فقهای آینده بهترین الگوی عملی و فقهی بود.جهت آگاهی از شرح حال تفصیلی خواجه ر.ک . جامع الرواة، ج ‏188/2، سرگذشت و عقاید فلسفی خواجه نصیرالدین، نوشته محمد مدرسی زنجانی، چاپ امیرکبیر، دراسات و بحوث سال اول شماره 2 ص 6_59؛ و نیز مقدمه فرج المهموم فی تاریخ علم النجوم از سید ابن طاووس.

علامه حلی با مسافرت تبلیغی، سیاسی مشهور خود به دربار سلطان محمد خدابنده در سلطانیه و سه سال اقامت پرثمرش در کنار آن سلطان، شیوه کار سیاسی زنده و جالبی را از خود به یادگار گذاشت.ر.ک . دراسات و بحوث، سال اول شماره ‏58/2. چنانکه "ابن فهد حلی" با مراوده و فعالیت های سیاسی خود موجب گرایش به تشیع والی وقت بغداد و آن مناطق گردید،دراسات و بحوث / 80، السنة الاولی، العدد الاولی. و بدین واسطه نشان داد که فعالیت سیاسی از وظایف یک فقیه است و فقها باید کوشش کنند حتی الامکان به طور مستقیم و یا غیر مستقیم، قدرت سیاسی و نظامی را در جامعه به دست آورند. چنانکه فعالیت های سیاسی فقیه بزرگوار "محمد بن مکی" معروف به "شهید اول" و مراوده او با حکومت شیعی و انقلابی سربداران، موجب کشته شدن و شهادت او به دست حکام وقت گردید.ر.ک .اللمعة الدمشقیة، ج ‏131/1_135، (مقدمه مصحح) با تصحیح کلانتر. مجموع این قضایا و نمونه های مشابه اینها در دورانی اتفاق افتاده است که از نظر تاریخ فقه آن دوران به عنوان "عصر فقهای قدیم" شناخته می‎شود. ویژگی برجسته عصر فقهای قدیم در تاریخ فقه حکومتی شیعه، ورود مستقیم و آشکار فقهای بزرگ در امور حکومتی و سیاسی است.