صفحه ۴۳

سپس شیخ طوسی درباره این که مردم چگونه باید در تحت حکومت سلطان جور زندگی کنند بحث کرده و جزئیات آن را روشن کرده است، که مثلا آیا معامله اقتصادی با دستگاه سلطان جائر جایز است یا نه، اخذ جوائز جایز است یا نه، و مسائلی از این قبیل که مورد نیاز مردم زمان او بوده، و در هر مورد نیز فتوای لازم را داده است.

شیخ در کتب فقهی دیگر خود مانند الخلاف و کتاب المبسوط و نیز در تفسیر ارزشمند التبیان فی تفسیر القرآن به مناسبتهای مختلف راجع به مسائل حکومتی بحث کرده است، که فعلا مقام پرداختن به همه آنها نیست. در مجموع باید او را یکی از عاملین مهم حفظ و تکامل بخشی فقه حکومتی شیعه به شمار آوریم.

از کسانی که در حفظ و انتقال این مسائل به نسل های بعدی مؤثر بوده اند، می‎توان از فقهای بنامی همچون عبدالعزیز دیلمی معروف به "سلار" صاحب کتاب المراسم، و "ابن براج طرابلسی" مؤلف کتاب المهذب در فقه را نام برد، که نوعا آرای فقهای پیشین را در کتب خود تکرار کرده اند. و گاهی در برخی از فروعات نسبت به فقهای قبلی اختلاف فتوا نیز دارند.ر.ک . المراسم به ویژه صفحات 67و99 چاپ بیروت دارالزهرا؛ و نیز المهذب،ج ‏111/3 - 113، 134 - 140، انتشارات اسلامی قم.

بعد از درگذشت شیخ طوسی حوزه های علمیه شیعه دچار رکود و انجماد گردیده و از اجتهاد واقعی دست کشیدند، و این موجب شد که فقه امامیه از آن رشد، گسترش، تنوع و بالندگی که در پیش گرفته بود باز بماند، و طبعا این آفت در مسائل مربوط به فقه حکومتی نیز سرایت کرد؛ لذا آن دوران پرتلاش و طلایی دوران فقها در زمینه اجتهاد فقهی سپری گشته و برای مدتی طولانی جای خود را به انجماد و تقلید و تتبع سطحی داد که زیانبار بود.

3 - عصر فقهای قدیم

در تقسیم مراحل و ادوار تاریخی فقه، از آغاز غیبت صاحب الامر(عج) تا پایان عصر شیخ طوسی را "عصر فقهای اقدم" نامگذاری کرده، و به گونه فشرده و سریع روند نگارش فقه حکومتی اسلام در آن دوره را بررسی کرده و نمونه هایی از آرای فقهای اقدم شیعه در این زمینه را ارائه دادیم. از عصر شیخ طوسی تا پایان عصر علامه حلی، فخرالمحققین و شهید اول را نیز به عنوان "عصر فقهای قدیم" عنوان گذاری نموده و روند رشد و گسترش فقه حکومتی اسلام در این دوره را به گونه بسیار فشرده و فقط با تکیه به برخی از موارد و نمونه های برجسته ادامه می‎دهیم.

چنانکه گفتیم بعد از شیخ طوسی باب اجتهاد اسما باز بود، ولکن در عمل هیچ

ناوبری کتاب