صفحه ۳۰

آن بزرگواران "حجت و ولی امر" بودن و "واجب الاطاعة" بودن آنان در امور دینی، اجتماعی، سیاسی و حکومتی نیز بدون کوچکترین تردید و ابهام، از طریق نقل روایات قابل اعتماد و معتبر به ثبوت رسیده است.

این بخش از کتاب کافی علی رغم بافت تاریخی خود، مایه های اولیه و اصلی فقه سیاسی اسلام در زمینه مسائل رهبری و امامت را دربردارد.

مرحوم کلینی در اصول کافی مبحث دیگری تحت عنوان "کتاب فضل العلم" دارد که می‎توان در مقام بررسی تاریخی فقه حکومتی اسلام، آن را مکمل "کتاب الحجة" نامید. او در کتاب فضل العلم علاوه بر نقل روایات در زمینه ارزشمندی دانش و دانشمندان، روایات زیادی را نیز درباره خصوص فقها و علمای اسلام و اوصاف و مقام آنان و مسائلی از قبیل حقوق علما، لزوم تحصیل فقه، معارف دینی، تمسک به کتاب و سنت، شیوه اجتهاد در کتاب و سنت و استنباط احکام شرعی از منابع اولیه آن و بالاخره درباره مرجعیت و تقلید گردآوری و تدوین نموده است.ر.ک . اصول کافی، ج ‏23/1_56 با تصحیح آقای حسن زاده آملی، چاپ مکتبة الاسلامیه.

مرحوم کلینی همچنین در بخشهای گوناگون فروع کافی احادیث فراوانی را در زمینه لزوم تأسیس حکومت و مسائلی از قبیل اینکه قانون ارث بدون قوه مجریه و تأسیس حکومت اسلامی قابل عمل نیست،شیخ کلینی در کتاب خود بابی به این عنوان باز کرده است: "باب ان الفرائض لاتقام الابالسیف" - فرائض را جز با شمشیر و اسلحه نمی توان برپا نمود - او این باب را با چند حدیث در ضمن کتاب المواریث (کافی، ‏77/7) نقل کرده است و "فرائض" را به معنی اخص آن یعنی "میراث" گرفته است، در حالی که شاید معنای آن عامتر از این باشد و فرائض دین به طور کلی منظور حضرات ائمه (ع) بوده باشد. و نیز درباره امر به معروف و نهی از منکر، جهاد، حدود و تعزیرات، قضاوت و مسائل سیاسی - اجتماعی دیگر نقل و تدوین فرموده که در مجموع مأخذی بسیار غنی برای تدوین مهذب فقه حکومتی اسلام به شمار می‎آید.

درست است که مرحوم کلینی در زمینه های یاد شده شخصا فتوایی نداده است، لکن شیوه طبقه بندی، عنوان گذاری و تدوین این احادیث در کتاب او، بیانگر دیدگاه ویژه این بزرگوار در زمینه مسائل اسلامی از جمله فقه حکومتی اسلام است.

از جمله عوامل اهمیت مرحوم کلینی این است که او نزدیک ترین فقیه و مؤلف شیعه به عصر ائمه معصومین (ع)است که چنین کتاب جامعی را به یادگار گذاشته است. کلینی هم عصر دوران غیبت صغری بوده و به خدمت برخی از سفراء و نواب اربعه نیز رسیده است. او در سال 328 (و یا 329) هجری درگذشت.

2 - شیخ صدوق: محمدبن علی بن الحسین بن بابویه قمی (305 - 381 هجری) که به شیخ

ناوبری کتاب