آیت‌الله منتظری

نخستین مایه های فقه حکومتی اسلام را در جوامع حدیثی همچون اصول حدیثی اصحاب ائمه، کتاب کافی مرحوم شیخ کلینی، تهذیب مرحوم شیخ طوسی 0 و دیگر کتابهای حدیثی می‎توان مشاهده کرد که روایات مربوط به ولایت فقیه و شؤون حکومت را درج کرده اند. در مرحله بعدی کتب فتوایی فقهای اقدم شیعه مانند کتب شیخ صدوق و شیخ مفید و دیگران است که راجع به مسائل حدود و تعزیرات، امر به معروف و نهی از منکر، حدود و ولایت فقیه و مسائل سیاسی مشابه فتوا داده اند.

البته از فقهای اقدم شیعه نباید انتظار ارائه بحثهای مفصل در این زمینه را داشته باشیم؛ چرا که آنان کتابهای فقهی و فتوایی خود را در همه زمینه ها بسیار خلاصه نوشته اند. طبیعی است در زمینه فروعات حکومتی نیز همین سیاق اعمال شده است. به علاوه اینکه آنان این مسائل را بسیار پراکنده و در لابلای مباحث متفرقه فقهی خود گنجانده اند، که در یک فرصت مناسب باید همه آنها استخراج، گردآوری و تدوین شود. ما در اینجا برای ذکر نمونه نظرات آنان در زمینه مسائل حکومتی فقه اسلام، سیر بسیار گذرایی در کتابهایشان انجام داده و برخی از دیدگاهها و فتاوای این بزرگواران در زمینه مسائل فقه سیاسی را ذکر می‎کنیم تا سیر تاریخی فقه حکومتی اسلام و روند تحول آن آشکار گردد.

از فقهای اقدم شیعه که نزدیک به عصر غیبت صغری بوده اند، فقهایی که ذیلا و به ترتیب نام برده می‎شوند، دارای دیدگاههای حکومتی و فتاوایی در زمینه مسائل سیاسی اسلام بوده اند:

1 - شیخ کلینی: از جمله نخستین کسانی که در نوشته او بخش مستقل و مفصلی به گردآوری و نقل قول و تدوین احادیث مربوط به شؤون "امامت و ولایت" اختصاص یافته، فقیه و محدث بزرگ و نامدار اسلام، محمد بن یعقوب کلینی صاحب کتاب کافی را می‎توان نام برد. کتاب کافی که از دو بخش جداگانه به نامهای "اصول" و "فروع" کافی تشکیل شده، بخش عظیمی از "اصول" آن به بحث ولایت و امامت تحت عنوان "کتاب الحجة" پرداخته شده است.

در کتاب الحجة اصول کافی علاوه بر نقل و تدوین روایات مربوط به زندگی و سیره پیامبراکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) و بیان دسته ای از صفات و خصوصیات