همین طور سیره امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) در طول پنج سال حکومت پربرکت و افتخارآفرین خود و عهدنامه ها و فرامین حکومتی آن حضوت به والیان و فرمانروایان و مدیران امور کشور، به ویژه نامه معروف آن حضرت به "مالک اشتر نخعی" و دیگر یاران، بهترین مدرک و مواد اولیه برای فقه حکومتی شیعه به شمار میآید که استفاده های لازم نیز از آن به عمل نیامده است. نهج البلاغه دربردارنده اصول ارزنده ای از فقه حکومتی است که در صورت به کارگیری، رشد و فلاح امت اسلام را به ارمغان خواهد آورد.
مجموع این مطالب همراه با روایاتی که از ائمه معصومین (ع) به ما رسیده است، مواد اولیه و بافت اصلی فقه حکومتی اسلام در کتب فقهی موجود شیعه را تشکیل میدهد. بر این اساس فقه حکومتی ما میراث گرانقدری است که از عصر پیامبر و ائمه معصومین باقی مانده و در دوره های بعد تهذیب و تطور یافته، که در اینجا رشد و تطور آن در اعصار بعد از معصومین (ع) را به طور خلاصه بررسی میکنیم.
2 - عصر فقهای اقدم
اولین مرحله از مراحل تاریخ فقه در دوران غیبت کبری را "عصر فقهای اقدم" یا "متقدمین از فقها" مینامند. فقیهان بزرگواری مانند کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید و امثال اینها به این عصر تعلق دارند. آنان در کنار ترویج احادیث ائمه معصومین و مشرب کلامی و فقهی آنان، از مطالعه و اظهارنظر در زمینه خصوص فقه حکومتی شیعه نیز خودداری نکرده و در حد مقدور در این زمینه فتاوا و نظراتی از خود باقی گذاشتند.
البته امثال این فقیهان بزرگ، به دلایل گوناگون که در رأس همه آنها حاکمیت طاغوت و وجود جو سیاسی ارعاب و خفقان و تقیه و در نظر گرفتن برخی از مسائل درازمدت شیعه بود، نتوانستند در آن اوایل، مسائل مربوط به ولایت فقیه، لزوم تأسیس حکومت اسلامی و مسائل ظریف فقه حکومتی و سیاسی را در یک مبحث مستقل گرد آورده و به گونه منسجم بدان بپردازند، لکن با این همه آن مسائل را فراموش نکردند و در لابلای مباحث مختلف فقهی و با رعایت مناسبتهای ویژه به بحث و بررسی آن پرداختند. مثلا همانگونه که قبلا نیز گفتیم برخی از مباحث آن را در ضمن کتاب البیع، کتاب الحجر، کتاب النکاح، کتاب الخمس و الانفال، کتاب القضاء، کتاب الجهاد و امثال اینها آوردند و برخی دیگر را در ضمن کتاب الصوم، کتاب الحدود، کتاب الصلاة و موارد مشابه دیگر ذکر کردند و با یک بحث کوتاه و اشاره های اجمالی از آنها گذشتند، و گاهی هم به بحث مفصل آن پرداخته و مطالب جالبی را به یادگار گذاشتند؛ اما در مقام بررسی تاریخ فقه حکومتی شیعه به این نکته میرسیم که علی رغم تلاش قابل ستایش فقها برای تعمیق و گسترش این شاخه
.jpg)
