صفحه ۲۷

همین طور سیره امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (ع) در طول پنج سال حکومت پربرکت و افتخارآفرین خود و عهدنامه ها و فرامین حکومتی آن حضوت به والیان و فرمانروایان و مدیران امور کشور، به ویژه نامه معروف آن حضرت به "مالک اشتر نخعی" و دیگر یاران، بهترین مدرک و مواد اولیه برای فقه حکومتی شیعه به شمار می‎آید که استفاده های لازم نیز از آن به عمل نیامده است. نهج البلاغه دربردارنده اصول ارزنده ای از فقه حکومتی است که در صورت به کارگیری، رشد و فلاح امت اسلام را به ارمغان خواهد آورد.

مجموع این مطالب همراه با روایاتی که از ائمه معصومین (ع) به ما رسیده است، مواد اولیه و بافت اصلی فقه حکومتی اسلام در کتب فقهی موجود شیعه را تشکیل می‎دهد. بر این اساس فقه حکومتی ما میراث گرانقدری است که از عصر پیامبر و ائمه معصومین باقی مانده و در دوره های بعد تهذیب و تطور یافته، که در اینجا رشد و تطور آن در اعصار بعد از معصومین (ع) را به طور خلاصه بررسی می‎کنیم.

2 - عصر فقهای اقدم

اولین مرحله از مراحل تاریخ فقه در دوران غیبت کبری را "عصر فقهای اقدم" یا "متقدمین از فقها" می‎نامند. فقیهان بزرگواری مانند کلینی، شیخ صدوق، شیخ مفید و امثال اینها به این عصر تعلق دارند. آنان در کنار ترویج احادیث ائمه معصومین و مشرب کلامی و فقهی آنان، از مطالعه و اظهارنظر در زمینه خصوص فقه حکومتی شیعه نیز خودداری نکرده و در حد مقدور در این زمینه فتاوا و نظراتی از خود باقی گذاشتند.

البته امثال این فقیهان بزرگ، به دلایل گوناگون که در رأس همه آنها حاکمیت طاغوت و وجود جو سیاسی ارعاب و خفقان و تقیه و در نظر گرفتن برخی از مسائل درازمدت شیعه بود، نتوانستند در آن اوایل، مسائل مربوط به ولایت فقیه، لزوم تأسیس حکومت اسلامی و مسائل ظریف فقه حکومتی و سیاسی را در یک مبحث مستقل گرد آورده و به گونه منسجم بدان بپردازند، لکن با این همه آن مسائل را فراموش نکردند و در لابلای مباحث مختلف فقهی و با رعایت مناسبتهای ویژه به بحث و بررسی آن پرداختند. مثلا همانگونه که قبلا نیز گفتیم برخی از مباحث آن را در ضمن کتاب البیع، کتاب الحجر، کتاب النکاح، کتاب الخمس و الانفال، کتاب القضاء، کتاب الجهاد و امثال اینها آوردند و برخی دیگر را در ضمن کتاب الصوم، کتاب الحدود، کتاب الصلاة و موارد مشابه دیگر ذکر کردند و با یک بحث کوتاه و اشاره های اجمالی از آنها گذشتند، و گاهی هم به بحث مفصل آن پرداخته و مطالب جالبی را به یادگار گذاشتند؛ اما در مقام بررسی تاریخ فقه حکومتی شیعه به این نکته می‎رسیم که علی رغم تلاش قابل ستایش فقها برای تعمیق و گسترش این شاخه

ناوبری کتاب