آیت‌الله منتظری

راه دوم راهی است که ما در ابتدا از ضرورت دولت و حکومت در چهارچوبه اسلام و وجوب اهتمام ورزیدن به آن و اینکه حکومت از برنامه های اسلام است بحث کنیم، آنگاه در صورت اثبات، شرایط حاکم جامعه را از دیدگاه اسلام مورد بررسی قرار دهیم، آنگاه بنگریم که این شرایط بر چه عنوان و اشخاصی منطبق است، آنگاه چگونگی تعیین حاکم و وظایف وی را مورد بحث و بررسی قرار دهیم.

به نظر ما راه دوم مطمئن تر و اساسی تر است؛ تفاوت بین این دو شیوه (چنان که پیش از این در مقدمه کتاب گفته شد) نظیر تفاوت بین دو شیوه متکلمین و فلاسفه در مسائل عقلی است؛ زیرا شخص متکلم برای اثبات آفریننده جهان ابتدا حدوث عالم را از پیش فرض نموده و برای اثبات آن به دلایل مختلف استناد می‎نماید، اما فیلسوف از همان ابتدا حقیقت وجود را مد نظر قرار داده آنگاه به بررسی خواص و عوارض آن از قبیل وجوب و امکان، قدم و حدوث و سایر لوازم و لواحق آن می‎پردازد و در نهایت ضرورت و وجوب وجود خالق متعال و امکان و حدوث عالم آفرینش را نتیجه می‎گیرد.

بنابراین قبل از پرداختن به مسأله ولایت فقیه و اقامه دلیل بر لزوم آن و اینکه حکومت جزء لاینفک برنامه های اسلام است و اهتمام به تشکیل و نگهداری آن از واجبات است و... لازم است ابواب مختلف فقه، فتاوای فقها و روایاتی که در آن لفظ امام یا والی یا سلطان یا حاکم یا بیت المال یا زندان یا مسائل دیگری از این قبیل آمده، از اول تا به آخر مورد بررسی اجمالی قرار گیرد، تا طبیعت فقه اسلام و ماهیت آن برای ما آشکار گردد و مشخص شود که قوانین و مقررات اسلام یا اساسا بر ولایت و حکومت مبتنی است و یا به گونه ای به مسائل اجتماعی حکومتی مرتبط می‎شود.

این بررسی اجمالی علاوه بر معرفی ماهیت فقه اسلامی به ما می‎فهماند که دولت و حکومت در بافت احکام و دستورات اسلام تنیده شده، و نیز به ما می‎نمایاند که وظایف و محدوده عمل حکومت اسلامی در چه زمینه هایی و تا کجاست.

نکته دیگری که همین جا باید یادآور شد این است که این بررسی سراسری ابواب فقه گرچه ممکن است موجب طولانی شدن کتاب و در نتیجه ملال خاطر برخی خوانندگان گرامی شود، اما در عین حال دربردارنده فواید و فقط منافع بسیاری نیز هست و باید گفت: هدف و غرض ما گردآوری مجموعه مسائل حکومتی در مجموع ابواب فقه نبوده بلکه در هر مورد فقط به ذکر نمونه هایی اکتفا کرده ایم.

دو دیدگاه مختلف در نگرش به اسلام: پیش از پرداختن به این بررسی اجمالی باید مطلبی را یادآور شد و آن اینکه به دین مبین اسلام از دو دیدگاه تاکنون نگریسته شده است:

1 - دیدگاه تفکیک دین از سیاست: در این دیدگاه تنها هدف اسلام تأمین آخرت مسلمانان است و برای مردم جز