لحظه ای نیاسوده
"محسن رهامی "
ابتدا لازم میدانم رحلت فقیه عالیقدر آیت الله العظمی منتظری (قدس سره ) را به پیشگاه حضرت بقیة الله (عج ) و مسلمانان خصوصا جامعه علمی کشور تسلیت عرض کنم . نوشتن در مورد این فقیه مجاهد از مصادیق سهل ممتنع است زیرا از یک طرف آثار علمی و سوابق مبارزاتی و شخصیت برجسته او از چنان درخشندگی برخوردار است که صدها صفحه میتوان در ارتباط با شخصیت علمی و سیاسی و آراء و نظریات فقهی و علمی وی مطلب نوشت ، اما از طرف دیگر مسائلی که پس از قضایای سال های 65 تا 68 برای ایشان پیش آمد، احتیاج به شکافتن برخی مسائل دارد که در شرایط فعلی و اوضاع حاکم فعلی درج آنها برای مطبوعات ممکن است میسر نباشد. بنابراین در این یادداشت برخی مسائلی را که جهت اطلاع خوانندگان محترم روزنامه وزین اعتماد شاید مفید باشد توضیح میدهم و توضیح جهات دیگر را به فرصتی مناسب واگذار میکنم .
زندگانی آیت الله العظمی منتظری را میتوان به چهار بخش تقسیم کرد: بخش اول مربوط به تحصیلات وی در حوزه علمیه اصفهان و سپس قم مربوط میشود. آن طور که افراد مطلع در مورد این بخش توضیح میدهند ایشان تحصیلات مقدماتی را در نجف آباد و سپس حوزه علمیه اصفهان گذرانیده و پس از طی مدارج علمی حوزه علمیه اصفهان به قم مهاجرت کرده و از محضر استادان بزرگ قم خصوصا آیت الله العظمی بروجردی بهره فراوان برده ، به نحوی که در زمان حیات مرحوم آیت الله بروجردی به عنوان کسی که به درجه اجتهاد رسیده و صلاحیت مرجعیت دارد، شناخته شده است . بخش عمده دیدگاه های فقهی آیت الله بروجردی توسط آیت الله منتظری به رشته تقریر درآمده است که میتوان به "نهایة الاصول "، "البدرالزاهر"، "الغصب والاجارة والوصیة " در زمینه تقریرات درس استادش اشاره کرد.
اما آثار علمی آیت الله فقید به تقریرات درس استادش خلاصه نمی شود. تألیفات فقهی ایشان بهترین مدرک عمق تفکر فقهی و پایه مراتب علمی آن فقیه مجاهد است . به نظر من کتاب "دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه " که در چهار جلد عربی چاپ شده و سپس بخش عمده آن توسط آقایان صلواتی و شکوری به فارسی ترجمه شده یکی از مهم ترین کتب فقهی تاریخ تشیع در حوزه حقوق عمومی است . شاید اغراق نباشد که بگوییم تاکنون در حوزه حقوق عمومی و مبانی حکومت و حدود اختیارات حاکم ، خصوصا در حوزه فقه شیعه ، چنین کتابی تألیف نشده است . این کتاب که ابتدا به صورت درس خارج در حوزه ارائه شده ، علاوه بر جلسات متفرقه ، اختصاصا در حدود 250 جلسه درس ایشان به معرض بررسی و تحلیل در جلسات درس خارج گذاشته شده است . در بین فقهای اهل سنت در حوزه حقوق عمومی کمابیش کارهایی صورت گرفته که میتوان به دو کتاب "الاحکام السلطانیه " که یکی توسط امام ماوردی و دیگر امام ابویعلی قاضی تألیف شده اشاره کرد، ولی در حوزه فقه شیعه خلاء چنین مباحثی شدیدا احساس میشد، گرچه فقها به طور متفرقه ضمن احکام معاملات ، یا مسائلی چون زکات و ...، به این مباحث اشاره میکنند، و حضرت امام خمینی (قدس سره ) نیز در حوزه ولایت فقیه و حکومت اسلامی در جلسات درس خارج خود و سایر موقعیت ها به این مباحث پرداختند که تحت همین عنوان به صورت کتاب به زبان فارسی چاپ هم شد. اما به طور گسترده و اختصاصا در حوزه حکومت و ولایت و حقوق عمومی ، کتاب چهار جلدی آیت الله منتظری بزرگ ترین منبع علمی حوزه است .
سایر آثار علمی ایشان از قبیل "دراسات فی المکاسب المحرمة "، "کتاب الحدود" و "کتاب الخمس والانفال " به زبان عربی و امثال آنها نمایانگر تسلط ایشان در حوزه فقه اسلامی اعم از شیعه و سنی است . در کنار کارهای فقهی مزبور، این فقیه به شرح مباحث اصول کافی ، شرح خطبه های حضرت زهرا (سلام الله علیها) و تألیف رساله فارسی و بیان مسائل مورد نیاز کشور و جامعه علمی در حوزه پزشکی ، نوجوانان ، بانوان و امثال آن پرداخته که هر یک در حوزه خود بخشی از نیازهای جامعه را تأمین کرده و جوابگوی نیازهای جامعه فعلی ماست . در "اسلام دین فطرت " و نیز بسیاری از مسائلی که امروزه محل بحث و نظر است به زبان فارسی ساده به شرح و بسط مسائل فقهی به نحوی که قابل فهم عمومی باشد، پرداخته است .
مجموعه کارهای علمی ایشان که انصافا کاری سترگ و عظیم است ، یکی از بزرگ ترین منابع علمی و فقهی کشور و از آثار جاویدان حوزه علمیه شیعه است و از این جهت آیت الله منتظری را میتوان عالمی موفق و توانا نامید که به رغم شرایط مختلف و بعضا بسیار ناگوار، در جهاد علمی و فقهی لحظه ای از پا ننشسته است و میتواند الگویی بسیار ارزنده برای طلاب و دانشجویان ما باشد.
بخش دوم زندگانی آیت الله منتظری به مجاهدات خستگی ناپذیر ایشان و مبارزات سرسختانه با رژیم پهلوی مربوط است . در این رابطه همزمان با شروع مبارزات علنی حضرت امام خمینی در سال 1342، این فقیه مجاهد نیز پا به پای امام (ره) به مبارزه علنی با رژیم پهلوی پرداخته که نتیجه آن چندین بار دستگیری و زندانی شدن وی است ، که در سال 54 پس از دستگیری و محاکمه در دادگاه های فرمایشی رژیم شاه به 10 سال زندان محکوم شد، و در آستانه پیروزی انقلاب در پاییز سال 57 به همت مبارزات مردم ایران ، از زندان آزاد شد. این بخش از زندگی ایشان نشانگر این است که چگونه یک فقیه شیعی به آنچه در اعتراض به ظلم و حمایت از مظلوم در درس های خود میگوید، در عمل تا کجا پایبند است .
در زمانی که بسیاری از مدعیان امروزی ، در گوشه امن به مباحث فرعی فقهی خود را مشغول کرده بودند، و رژیم سفاک پهلوی جوانان و دانشجویان این ملت را در زیر سخت ترین شکنجه های قرون وسطایی قرار داده بود، فقیه عالیقدر هم خود و هم فرزندش مرحوم شهید محمد منتظری شرایط سخت زندان های رژیم سفاک را به جان خریده و آن را به گوشه گیری و آسایش در خانه و پرداخت به مسائل فقهی فرعی ترجیح میدادند. بخش سوم زندگی آیت الله منتظری به شرایط پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل جمهوری اسلامی و اقبال عمومی حکومت جدید به مراتب علمی ، فقهی و سیاسی ایشان است که از اواخر سال 1357 تا اواخر سال 1367 یک دهه کامل را شامل میشود.
در این مدت علاوه بر فعالیت علمی ، به حل و فصل مشکلات جاری جمهوری جدیدالتاسیس کشور نیز پرداختند و اگر کسی بدون حب و بغض سیاسی یک دهه فعالیت و تلاش ایشان را مورد بررسی تفصیلی قرار دهد، متوجه میشود در شکل گیری نظام جدید و وضع قوانین و مقررات جاری کشور، آیت الله منتظری پس از امام خمینی (ره) تاثیرگذارترین شخصیت در تکوین نظام و مقررات آن است . در قوانین و مقررات جاری کشور، از جمله قانون مجازات اسلامی ، موارد متعددی را میتوان یافت که عینا متن فتوای ایشان است . اینجانب به دلیل حضور در مجلس شورای اسلامی در دوره های اول و دوم و عضویت در کمیسیون قضایی مجلس از نزدیک شاهد این امر بوده ام ، و کرارا امام خمینی (ره ) در حل معضلات فقهی و مسائل جدید مورد نیاز کشور، مجلس و سایر مراجع و نهادها را به آیت الله منتظری ارجاع میدادند.
در واقع میتوان گفت همین نقش مهم و تاثیرگذاری وی و عمق مراتب فقهی و اعلمیت نامبرده بود که مجلس خبرگان رهبری را واداشت در سال 1364 ایشان را به عنوان قائم مقام حضرت امام خمینی (ره) انتخاب کند. به رغم اینکه خود این فقیه موافق چنین انتخابی نبوده و کار فقهی و علمی حوزه را بر حضور مستقیم در حکومت ترجیح میدادند. یکی از مهم ترین مباحث مطروحه در جلسات خبرگان رهبری مربوط به انتخاب آیت الله منتظری به قائم مقامی رهبری ، بحث اعلمیت ایشان در حوزه علمیه و نیز توانایی سیاسی و رهبری نظام نوپای جمهوری اسلامی ، پس از رحلت امام خمینی (ره) بوده است .
پس از پیش آمدن مسائلی که در اواخر عمر حضرت امام (ره) پیش آمد که فعلا محل بحث آن نیست ، آیت الله منتظری از قائم مقامی رهبری استعفا دادند. بخش چهارم حیات پربار آیت الله منتظری به دو دهه اخیر یعنی از آغاز سال 1368 تاکنون اختصاص دارد، که عملا از مسائل اجرایی و حکومتی کشور کناره گرفته و به همان وظایف مرجعیت و فقاهت خود مشغول بوده اند. در این دوره نیز به رغم برخی ناملایمات و مشکلاتی که برای ایشان پیش آمد، ایشان از جهاد علمی و انجام وظایف فقهی خود لحظه ای نیاسود و تا آخرین لحظه عمر خود به تألیف و تحقیق و پاسخگویی به مسائل مبتلابه کشور و جامعه اسلامی پرداخته و بخش عمده ای از کتب فارسی و استفتائات فقهی و تکمیل کارهای انجام شده علمی از جمله تلخیص چهار جلد کتاب "فقه الدولة الاسلامیه " تحت عنوان "نظام الحکم فی الاسلام " مربوط به همین دوره است . ان شاءالله در فرصت مناسب تری شرح مفصل تری از فعالیت های علمی ، فقهی و سیاسی ایشان تقدیم خواهد شد. "عاش سعیدا، مات سعیدا".
زندگانی آیت الله العظمی منتظری را میتوان به چهار بخش تقسیم کرد: بخش اول مربوط به تحصیلات وی در حوزه علمیه اصفهان و سپس قم مربوط میشود. آن طور که افراد مطلع در مورد این بخش توضیح میدهند ایشان تحصیلات مقدماتی را در نجف آباد و سپس حوزه علمیه اصفهان گذرانیده و پس از طی مدارج علمی حوزه علمیه اصفهان به قم مهاجرت کرده و از محضر استادان بزرگ قم خصوصا آیت الله العظمی بروجردی بهره فراوان برده ، به نحوی که در زمان حیات مرحوم آیت الله بروجردی به عنوان کسی که به درجه اجتهاد رسیده و صلاحیت مرجعیت دارد، شناخته شده است . بخش عمده دیدگاه های فقهی آیت الله بروجردی توسط آیت الله منتظری به رشته تقریر درآمده است که میتوان به "نهایة الاصول "، "البدرالزاهر"، "الغصب والاجارة والوصیة " در زمینه تقریرات درس استادش اشاره کرد.
اما آثار علمی آیت الله فقید به تقریرات درس استادش خلاصه نمی شود. تألیفات فقهی ایشان بهترین مدرک عمق تفکر فقهی و پایه مراتب علمی آن فقیه مجاهد است . به نظر من کتاب "دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه " که در چهار جلد عربی چاپ شده و سپس بخش عمده آن توسط آقایان صلواتی و شکوری به فارسی ترجمه شده یکی از مهم ترین کتب فقهی تاریخ تشیع در حوزه حقوق عمومی است . شاید اغراق نباشد که بگوییم تاکنون در حوزه حقوق عمومی و مبانی حکومت و حدود اختیارات حاکم ، خصوصا در حوزه فقه شیعه ، چنین کتابی تألیف نشده است . این کتاب که ابتدا به صورت درس خارج در حوزه ارائه شده ، علاوه بر جلسات متفرقه ، اختصاصا در حدود 250 جلسه درس ایشان به معرض بررسی و تحلیل در جلسات درس خارج گذاشته شده است . در بین فقهای اهل سنت در حوزه حقوق عمومی کمابیش کارهایی صورت گرفته که میتوان به دو کتاب "الاحکام السلطانیه " که یکی توسط امام ماوردی و دیگر امام ابویعلی قاضی تألیف شده اشاره کرد، ولی در حوزه فقه شیعه خلاء چنین مباحثی شدیدا احساس میشد، گرچه فقها به طور متفرقه ضمن احکام معاملات ، یا مسائلی چون زکات و ...، به این مباحث اشاره میکنند، و حضرت امام خمینی (قدس سره ) نیز در حوزه ولایت فقیه و حکومت اسلامی در جلسات درس خارج خود و سایر موقعیت ها به این مباحث پرداختند که تحت همین عنوان به صورت کتاب به زبان فارسی چاپ هم شد. اما به طور گسترده و اختصاصا در حوزه حکومت و ولایت و حقوق عمومی ، کتاب چهار جلدی آیت الله منتظری بزرگ ترین منبع علمی حوزه است .
سایر آثار علمی ایشان از قبیل "دراسات فی المکاسب المحرمة "، "کتاب الحدود" و "کتاب الخمس والانفال " به زبان عربی و امثال آنها نمایانگر تسلط ایشان در حوزه فقه اسلامی اعم از شیعه و سنی است . در کنار کارهای فقهی مزبور، این فقیه به شرح مباحث اصول کافی ، شرح خطبه های حضرت زهرا (سلام الله علیها) و تألیف رساله فارسی و بیان مسائل مورد نیاز کشور و جامعه علمی در حوزه پزشکی ، نوجوانان ، بانوان و امثال آن پرداخته که هر یک در حوزه خود بخشی از نیازهای جامعه را تأمین کرده و جوابگوی نیازهای جامعه فعلی ماست . در "اسلام دین فطرت " و نیز بسیاری از مسائلی که امروزه محل بحث و نظر است به زبان فارسی ساده به شرح و بسط مسائل فقهی به نحوی که قابل فهم عمومی باشد، پرداخته است .
مجموعه کارهای علمی ایشان که انصافا کاری سترگ و عظیم است ، یکی از بزرگ ترین منابع علمی و فقهی کشور و از آثار جاویدان حوزه علمیه شیعه است و از این جهت آیت الله منتظری را میتوان عالمی موفق و توانا نامید که به رغم شرایط مختلف و بعضا بسیار ناگوار، در جهاد علمی و فقهی لحظه ای از پا ننشسته است و میتواند الگویی بسیار ارزنده برای طلاب و دانشجویان ما باشد.
بخش دوم زندگانی آیت الله منتظری به مجاهدات خستگی ناپذیر ایشان و مبارزات سرسختانه با رژیم پهلوی مربوط است . در این رابطه همزمان با شروع مبارزات علنی حضرت امام خمینی در سال 1342، این فقیه مجاهد نیز پا به پای امام (ره) به مبارزه علنی با رژیم پهلوی پرداخته که نتیجه آن چندین بار دستگیری و زندانی شدن وی است ، که در سال 54 پس از دستگیری و محاکمه در دادگاه های فرمایشی رژیم شاه به 10 سال زندان محکوم شد، و در آستانه پیروزی انقلاب در پاییز سال 57 به همت مبارزات مردم ایران ، از زندان آزاد شد. این بخش از زندگی ایشان نشانگر این است که چگونه یک فقیه شیعی به آنچه در اعتراض به ظلم و حمایت از مظلوم در درس های خود میگوید، در عمل تا کجا پایبند است .
در زمانی که بسیاری از مدعیان امروزی ، در گوشه امن به مباحث فرعی فقهی خود را مشغول کرده بودند، و رژیم سفاک پهلوی جوانان و دانشجویان این ملت را در زیر سخت ترین شکنجه های قرون وسطایی قرار داده بود، فقیه عالیقدر هم خود و هم فرزندش مرحوم شهید محمد منتظری شرایط سخت زندان های رژیم سفاک را به جان خریده و آن را به گوشه گیری و آسایش در خانه و پرداخت به مسائل فقهی فرعی ترجیح میدادند. بخش سوم زندگی آیت الله منتظری به شرایط پس از پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل جمهوری اسلامی و اقبال عمومی حکومت جدید به مراتب علمی ، فقهی و سیاسی ایشان است که از اواخر سال 1357 تا اواخر سال 1367 یک دهه کامل را شامل میشود.
در این مدت علاوه بر فعالیت علمی ، به حل و فصل مشکلات جاری جمهوری جدیدالتاسیس کشور نیز پرداختند و اگر کسی بدون حب و بغض سیاسی یک دهه فعالیت و تلاش ایشان را مورد بررسی تفصیلی قرار دهد، متوجه میشود در شکل گیری نظام جدید و وضع قوانین و مقررات جاری کشور، آیت الله منتظری پس از امام خمینی (ره) تاثیرگذارترین شخصیت در تکوین نظام و مقررات آن است . در قوانین و مقررات جاری کشور، از جمله قانون مجازات اسلامی ، موارد متعددی را میتوان یافت که عینا متن فتوای ایشان است . اینجانب به دلیل حضور در مجلس شورای اسلامی در دوره های اول و دوم و عضویت در کمیسیون قضایی مجلس از نزدیک شاهد این امر بوده ام ، و کرارا امام خمینی (ره ) در حل معضلات فقهی و مسائل جدید مورد نیاز کشور، مجلس و سایر مراجع و نهادها را به آیت الله منتظری ارجاع میدادند.
در واقع میتوان گفت همین نقش مهم و تاثیرگذاری وی و عمق مراتب فقهی و اعلمیت نامبرده بود که مجلس خبرگان رهبری را واداشت در سال 1364 ایشان را به عنوان قائم مقام حضرت امام خمینی (ره) انتخاب کند. به رغم اینکه خود این فقیه موافق چنین انتخابی نبوده و کار فقهی و علمی حوزه را بر حضور مستقیم در حکومت ترجیح میدادند. یکی از مهم ترین مباحث مطروحه در جلسات خبرگان رهبری مربوط به انتخاب آیت الله منتظری به قائم مقامی رهبری ، بحث اعلمیت ایشان در حوزه علمیه و نیز توانایی سیاسی و رهبری نظام نوپای جمهوری اسلامی ، پس از رحلت امام خمینی (ره) بوده است .
پس از پیش آمدن مسائلی که در اواخر عمر حضرت امام (ره) پیش آمد که فعلا محل بحث آن نیست ، آیت الله منتظری از قائم مقامی رهبری استعفا دادند. بخش چهارم حیات پربار آیت الله منتظری به دو دهه اخیر یعنی از آغاز سال 1368 تاکنون اختصاص دارد، که عملا از مسائل اجرایی و حکومتی کشور کناره گرفته و به همان وظایف مرجعیت و فقاهت خود مشغول بوده اند. در این دوره نیز به رغم برخی ناملایمات و مشکلاتی که برای ایشان پیش آمد، ایشان از جهاد علمی و انجام وظایف فقهی خود لحظه ای نیاسود و تا آخرین لحظه عمر خود به تألیف و تحقیق و پاسخگویی به مسائل مبتلابه کشور و جامعه اسلامی پرداخته و بخش عمده ای از کتب فارسی و استفتائات فقهی و تکمیل کارهای انجام شده علمی از جمله تلخیص چهار جلد کتاب "فقه الدولة الاسلامیه " تحت عنوان "نظام الحکم فی الاسلام " مربوط به همین دوره است . ان شاءالله در فرصت مناسب تری شرح مفصل تری از فعالیت های علمی ، فقهی و سیاسی ایشان تقدیم خواهد شد. "عاش سعیدا، مات سعیدا".
.jpg)
