آیت‌الله منتظری

نحوی که در زمان حیات مرحوم آیت الله بروجردی به عنوان کسی که به درجه اجتهاد رسیده و صلاحیت مرجعیت دارد، شناخته شده است. بخش عمده دیدگاه های فقهی آیت الله بروجردی توسط آیت الله منتظری به رشته تقریر درآمده است که می‎توان به "نهایة الاصول"، "البدرالزاهر"، "الغصب والاجارة والوصیة" در زمینه تقریرات درس استادش اشاره کرد. اما آثار علمی آیت الله فقید به تقریرات درس استادش خلاصه نمی شود. تألیفات فقهی ایشان بهترین مدرک عمق تفکر فقهی و پایه مراتب علمی آن فقیه مجاهد است. به نظر من کتاب "دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیه" که در چهار جلد عربی چاپ شده و سپس بخش عمده آن توسط آقایان صلواتی و شکوری به فارسی ترجمه شده یکی از مهم ترین کتب فقهی تاریخ تشیع در حوزه حقوق عمومی است. شاید اغراق نباشد که بگوییم تاکنون در حوزه حقوق عمومی و مبانی حکومت و حدود اختیارات حاکم، خصوصا در حوزه فقه شیعه، چنین کتابی تألیف نشده است. این کتاب که ابتدا به صورت درس خارج در حوزه ارائه شده، علاوه بر جلسات متفرقه، اختصاصا در حدود 250 جلسه درس ایشان به معرض بررسی و تحلیل در جلسات درس خارج گذاشته شده است. در بین فقهای اهل سنت در حوزه حقوق عمومی کمابیش کارهایی صورت گرفته که می‎توان به دو کتاب "الاحکام السلطانیه" که یکی توسط امام ماوردی و دیگر امام ابویعلی قاضی تألیف شده اشاره کرد، ولی در حوزه فقه شیعه خلاء چنین مباحثی شدیدا احساس می‎شد، گرچه فقها به طور متفرقه ضمن احکام معاملات، یا مسائلی چون زکات و...، به این مباحث اشاره