آیت‌الله منتظری

دوم: "هل خلفتم": آیا شما باقی مانده اید یا جانشین شده اید؟ر.ک : وسائل الشیعة، ج 18، ص 20 تا 41، کتاب القضاء، أبواب صفات القاضی، باب 6.

"حثالة" در اصل به معنای تفاله است و به مردمان پست و فرومایه گفته می‎شود.

حضرت با این عبارت مردم زمان خود را وصف می‎کند و قضاوت خود نسبت به آنان را بیان می‎نماید که چقدر بدجنس و نخاله اند؛ و اگر فرضا تعدادی هم انسانهای خوب و شایسته وجود داشته باشند، در بین این تفاله ها و نخاله هایی زندگی می‎کنند که لب های انسان عار دارد نام آنان را ببرد و از آنان یادی کند؛ برای این که قدر و منزلت آنان خیلی حقیر و پست است.

حضرت به تعداد اندک انسانهای خوب اطراف خود می‎گوید: "و هل خلقتم الا فی حثالة": و آیا جز این است که شما در بین این نخاله ها و افراد پست و فرومایه خلق شده اید؛ و اگر "خلفتم" باشد، یعنی در بین این افراد پست و فرومایه باقی مانده اید. "لا تلتقی بذمهم الشفتان": افرادی که به اندازه ای پست و نخاله اند که لب ها شرم دارند تا به نکوهش آنان با هم برخورد کنند. اگر انسان بخواهد حتی بدی کسی را هم بگوید، باید آن فرد ارزش آن را داشته باشد تا بدی اش گفته شود؛ در حالی که این افراد "استصغارا لقدرهم و ذهابا عن ذکرهم": به خاطر پستی زیادشان و بی ارزشی یاد کردن از آنان، لب ها از بیان نام آنان عار دارند.

استرجاع امام (ع)

"فانا لله و انا الیه راجعون"

( پس همانا ما همه از خداییم و به سوی او بازگشت کننده ایم.)

این جمله بیان مبدأ و معاد انسان است. مبدأ همه چیز خداست، بلکه همه نظام آفرینش مخلوق خدا و عین ربط به او و شعاع نور اوست، و مرجع و معاد همه چیز