آیت‌الله منتظری

انحراف مردم پس از رسول الله (ص)

"حتی اذا قبض الله رسوله (ص) رجع قوم علی الاعقاب"

( تا هنگامی که خداوند رسول خود را - که درود خدا بر او و خاندانش باد - قبض روح فرمود گروهی بر پاشنه ها برگشتند.)

"عقب" یعنی پاشنه، و با پاشنه برگشتن یعنی عقبگرد کردن.

همان طور که عرض شد به نظر می‎رسد این بخش از عبارت مستقل و بدون ارتباط با ما قبل خود باشد؛ مگر این که عبارت: "حتی اذا وافق وارد القضأ انقطاع مدة البلاء، حملوا بصائرهم علی أسیافهم" را مربوط به اصحاب پیامبر(ص) بدانیم که بر شمشیرهای خود تکیه کرده و از دین دفاع نمودند؛ در این صورت ممکن است "حتی اذا قبض..." مربوط به عبارات قبل باشد. به این معنا که همان اصحاب پیامبر(ص) پس از رحلت ایشان به عقب بازگشتند و اهداف اسلام را فراموش کردند.

به هر حال برخی از شرح کنندگان نهج البلاغه این احتمال را مطرح کرده اند؛شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید، ج 9، ص 131. و به لحاظ این که سید رضی (ره) خطبه ها را تقطیع کرده است، انسان به درستی نمی داند حقیقت امر چیست.

شاخصه های این انحراف

"و غالتهم السبل، واتکلوا علی الولائج"

( و راهها آنان را هلاک ساخت، و بر تکیه گاهها اعتماد کردند.)

"ولائج" جمع "ولیجة" و به معنای تکیه گاه و پناهگاه است. "اتکلوا" در اصل "اوتکلوا" بوده که "واو" آن در "تاء" ادغام شده است.