آیت‌الله منتظری

غایب شده است. عبارت: "عوازب أحلا مها" اضافه صفت به موصوف است که در زبان عرب معمول است.

در هر صورت وقتی یک ملت یا گروهی تحت شکنجه و آزار و اذیت قرار می‎گیرند و کشته و اسیر می‎شوند، معمولا عقل آنان نیز آن طور که باید کار نمی کند و نمی فهمند که اگر منسجم شوند و مبارزه کنند ممکن است پیروز شوند و گرفتاریهایشان برطرف گردد؛ و بر فرض هم که پیروز نشوند، حداقل در یک مبارزه ارزشمند جان خود را از دست داده اند. پس به لحاظ این که غالبا مردم زیر ستم عقل خود را به کار نمی اندازند و از به نتیجه رسیدن مبارزه و نجات یافتن ناامید هستند، حضرت می‎فرماید: شما هم پیوسته در حال فرار و آوارگی هستید تا این که عقل های شما سرجای خود بازگردد و با درایت و تعقل و مبارزه خود را نجات دهید.

"فلا تزالون کذلک": پس شما پیوسته در این حالت به سر خواهید برد "حتی تؤوب الی العرب عوازب أحلامها": تا این که برگردد به سوی عرب عقل هایی که از ایشان غایب شده است.

در اینجا برخی گفته اند اگر این بخش از خطبه درباره عبدالملک باشد، وقتی عبدالملک مروان از دنیا رفت هنوز بساط جنگ و درگیری و آوارگی مردم ادامه داشت و تا وقتی بنی امیه به نحوی حکومت می‎کردند وضع بدین منوال بود؛ پس در این فرض جمله آخر حضرت ارتباطی با اواخر دوران عبدالملک نخواهد داشت. آن وقت باید گفت: مقصود حضرت از جمله آخر، بنی عباس هستند که خود را منتسب به پیامبر(ص) دانسته و علیه بنی امیه قیام کرده و حکومت را از بنی امیه گرفتند.

ابن أبی الحدید می‎گوید: اگر مقصود از عرب هایی که عقلشان باز می‎گردد بنی عباس باشد، این اشکال پیش می‎آید که بنی عباس هم افراد خوبی نبودند. بعد خود