آیت‌الله منتظری

ظلمة": و روشنایی را به تاریکی و ظلمت. خلاصه این بدنی که تا قبل از مرگ در سطح زمین پهناور و روشن قرار داشت و در میان اهل و آشنایان زندگی می‎کرد، اکنون درون قبرهایی تاریک و تنگ قرار گرفته و در تنهایی و غربت به سر می‎برد.

بازگشت به زمین با بدنهای برهنه

"فجأوها کما فارقوها حفاة عراة"

( پس به زمین وارد شدند همان طور که از آن جدا گردیدند در حالی که پابرهنه و عریان می‎باشند.)

"حفاة" جمع "حافی" به معنای پابرهنه است، و "عراة" جمع "عاری" به معنای لخت می‎باشد.

شرح کنندگان نهج البلاغه در توضیح این عبارت چندین احتمال ذکر کرده اند که بعضی از آنها بعید به نظر می‎رسد. احتمال بهتر این است که بگوییم: مقصود این است که همان طور که انسان از خاک خلق شده به دل خاک نیز برمی گردد (منها خلقناکم و فیها نعیدکم ) .سوره طه (20)، آیه 55. یعنی: ما شما را از زمین آفریدیم و باز می‎گردانیم شما را در زمین. و ممکن است بگوییم که مراد بیان بعضی از شرایط روز قیامت است؛ به این معنا که وقتی روز قیامت شد همان طور که در قبر با بدن برهنه گذاشته شده اند با همین حالت در صحرای محشر می‎آیند. البته در قبر انسان ابتدا کفنی دارد ولی بتدریج می‎پوسد و انسان کاملا برهنه می‎شود و در قیامت هم با حالت برهنگی به صحرای محشر می‎آید. بر اساس این احتمال "أرض" اعم از زمین دنیا و آخرت می‎باشد.

حضرت می‎فرماید: پس به زمین وارد شدند همان طور که از زمین جدا شدند در حالی که پابرهنه و عریان هستند.