آیت‌الله منتظری

قاصر باشد معذور است؛ ولی انسان عالم با این که راه نجات را می‎دانسته گمراه شده است و معذور هم نمی باشد.

"بل الحجة علیه أعظم، والحسرة له ألزم، و هو عند الله ألوم"

( بلکه حجت و دلیل علیه او بزرگتر، و حسرت و افسوس او ثابت تر، و سرزنش او نزد خداوند افزونتر است.)

اصل در باب "افعل التفضیل" این است که به معنای فاعل باشد، ولی گاهی به معنای مفعول هم آمده است، که یک مورد آن همین کلمه "ألوم" می‎باشد که به معنای "ملوم" و اسم مفعول آمده است.

"بل الحجة علیه أعظم": بلکه حجت نسبت به کسی که عالم است و به علم خود عمل نکرده بزرگتر است. برای این که به او گفته می‎شود: دیگران نمی دانستند و سقوط کردند اما تو که می‎دانستی چرا خود را در چاه گمراهی افکندی ؟ "والحسرة له ألزم": و حسرت او بیشتر می‎باشد و یا حسرت ملازم اوست. یکی از نامهای قیامت "یوم الحسرة" است و همه مردم در آن روز حسرت می‎خورند که چرا و چگونه عمر خود را تلف کرده و خود را نجات نداده اند؛ ولی کسی که راه را از چاه بازشناخته و در عین حال برخلاف علم خود عمل کرده است حسرت بیشتری می‎خورد. "و هو عند الله ألوم": و چنین فردی نزد خداوند مورد ملامت و سرزنش بیشتری است.

این خطبه نیز تمام شد. البته چنان که گفتیم تحف العقول آن را به طور مفصل نقل کرده است، ولی مرحوم سید رضی آن را تقریبا سه قسمت کرده: یک قسمت را در اینجا آورده که توضیح دادیم، یک قسمت از آن را در خطبه 28، و قسمت دیگر را در خطبه 86 آورده است که توضیح آنها را نیز در درسهای قبلی داده ایم؛ ولی باز هم همه خطبه را نیاورده است.