آیت‌الله منتظری

ب - پس خداوند آنان را تجدید می‎کند بعد از کهنگی ها و پوسیدن هایشان. این احتمال دوم با "أخلاق" که آن را جمع "خلق" بدانیم تناسب دارد.

ج - احتمال سوم که آن را در شرحهای نهج البلاغه ندیدم ولی احتمال خوبی می‎باشد این است که بگوییم: خداوند انسانها را تجدید می‎کند و حیات تازه ای به آنان می‎دهد بر اساس آن خلق و خو و ملکه ای که دارند. این احتمال با "أخلاق" جمع "خلق" متناسب است. به لحاظ این که یکی از ویژگی های قیامت این است که همه پنهانی ها آشکار می‎شود، بنابراین هر کسی بر اساس خلق و ملکه ای که دارد و آن را در دنیا به دست آورده است محشور می‎شود. قرآن کریم می‎فرماید: (یوم تبلی السرائر) کافی، ج 1، ص 183، حدیث 7. "روزی که رازها و امور پنهانی آشکار گردد."

بر این اساس در روز قیامت ممکن است فردی به صورت میمون و دیگری به صورت خوک و سومی به صورت مورچه محشور شود. افراد متکبر و خودخواه مانند مورچگان محشور شده تا زیر دست و پا له شوند؛ برای این که چنین فرد متکبری در دنیا خود را بزرگ و دیگران را کوچک و حقیر تلقی می‎کرده است. البته در ابتدای امر به نظر می‎رسد که این معنا با "ثم میزهم" که در عبارت بعدی است قدری ناهماهنگ باشد؛ ولی این طور نیست و اشکالی پیش نمی آید. برای این که ابتدا خداوند افراد را بر اساس اخلاق و ملکاتشان محشور می‎کند و بعد نیکان را از دیگران جدا می‎فرماید.

"و أخرج من فیها": و خداوند هر کس را که در زمین است بیرون می‎آورد. مرده ها همه زنده می‎شوند. "فجددهم علی [ بعد] أخلاقهم": پس آنان را بر کهنگی هایشان (جمع خلق) و یا بعد از این که آنان را کهنه کرده و پوسانده بود (اخلاق) تجدید حیات می‎کند؛ یا آنان را بر اساس ملکات و اخلاقشان (جمع خلق) تجدید حیات می‎فرماید