آیت‌الله منتظری

2 - "برهان انی" که از معلول پی به علت می‎بریم.

هر کدام از این دو برهان حجت است. در این عبارت حضرت نیز همان مخلوقات حجت هستند.

"ألحمد لله": ستایش مخصوص خداوندی است که "المتجلی لخلقه بخلقه": جلوه می‎کند برای بندگانش به سبب و از راه مخلوقاتش؛ "والظاهر لقلوبهم بحجته": و ستایش خدایی را که ظاهر است برای دلهای مخلوقات به وسیله حجت و دلیلی که بر آنها تمام کرده است. ضمیر در "قلوبهم" به همان "خلق" برمی گردد. "خلق" در اینجا در معنای جنس است؛ یعنی: "مخلوقین".

چگونگی آفرینش موجودات

"خلق الخلق من غیر رویة ، اذ کانت الرویات لا تلیق الا بذوی الضمائر، و لیس بذی ضمیر فی نفسه"

( خداوند بدون اندیشه مخلوقات را آفرید، زیرا اندیشه ها شایسته نبوده اند مگر نسبت به دارندگان ضمائر ( قوای باطنی)؛ در حالی که [ خداوند] دارای ضمیری [ قوه باطنی ] در خود نیست.)

آفرینش خداوند مانند کارهایی که ما انجام می‎دهیم نیست. برای این که ما اگر بخواهیم کاری انجام دهیم و مثلا ساختمانی بسازیم ابتدا فکر می‎کنیم، بعد نقشه آن را در ذهن خود ترسیم می‎کنیم، و پس از آن مقدماتش را فراهم می‎سازیم و در مراحل بعدی آن را انجام می‎دهیم. در صورتی که خداوند ذهن و دل ندارد که بخواهد ابتدا نقشه کاری را در آن ترسیم کند. خداوند یک وجود کامل غیرمتناهی است و همه عالم جلوه و پرتو وجود حق و برای او - چه قبل از پیدایش و چه بعد از آن - معلوم می‎باشد. جلوه خداوند مانند نور است. خورشید هنگامی که وجود داشته باشد جلوه