آیت‌الله منتظری

یادآوری چند نکته

در اینجا برای کامل تر شدن مطلب به چند نکته دیگر اشاره می‎کنیم:

1 - همان طور که عرض کردیم عبارت: "من ساقتها" و "فی ساقتها" هر دو آمده است. بنابراین اگر "من ساقتها" باشد یعنی من از جمله سائقین و راننده های آن لشکر بودم؛ ولی اگر "فی ساقتها" باشد یعنی من در بین گروهی بودم که ساقه آن لشکر محسوب می‎شدند.

2 - ضمیر"ها" در "بحذافیرها" به لشکر جاهلیت بازمی گردد. به این معنا که لشکر جاهلیت به طور کلی شکست خورد.

3 - اگر ضمیر در "ساقتها" به لشکر پیامبر بازگردد معنا این طور می‎شود که من در ساقه لشکر پیامبر بودم و نیروهای همراه پیامبر را به جلو می‎راندم و حرکت می‎دادم؛ ولی اگر به لشکر جاهلیت بازگردد به این معناست که من عقب لشکر جاهلیت بودم و آن را هل داده و متفرق می‎ساختم، یعنی بر اثر هجوم به لشکر جاهلیت و فرارشان من در تعقیب آنان بودم.

4 - ابن أبی الحدید در شرح خود بر نهج البلاغه می‎گوید: ضمیر در "ساقتها" و "بحذافیرها" به جاهلیت بازمی گردد، ولی ضمیر در "واستوسقت فی قیادها" به لشکر حق بازگشت می‎کند. به نظر ما این احتمال خلاف ظاهر است. برای این که اگر ما آن دو ضمیر را به جاهلیت بازگرداندیم باید این ضمیر سوم را هم به جاهلیت برگردانیم و بگوییم هنگامی که پیامبراکرم (ص) با جاهلیت و نیروی آنها مبارزه کرد و پیروز شد همه آنها را که نابود نکرد و همه آنها نیز خودشان نمردند بلکه از جاهلیت دست کشیده و در لشکر اسلام هضم شدند. پس این احتمالی که ابن أبی الحدید بیان می‎کند به نظر ما خلاف ظاهر می‎باشد. بهتر است بگوییم این ضمیرها همه به