آیت‌الله منتظری

عاملان هدایت به محل نور تشبیه شده اند؛ می‎فرماید: در آن زمان که حدود ششصد سال بود همه عوامل هدایت پوسیده و نابود شده بود، "و ظهرت اعلام الردی" و گذشته بر این عوامل گمراهی و ضلالت ظاهر گشته بود؛ "اعلام" جمع "علم" به معنای علامت است، "الردی" به معنای هلاکت است؛ یعنی صرف نظر از این که عوامل هدایت نابود شده و چیزی که جامعه را به راه سعادت هدایت کند وجود نداشت، عوامل گمراه کننده ای هم به وجود آمده بود و به انحراف جامعه کمک می‎کرد.

"فهی متجهمة لاهلها"، این جمله به دو نحو نقل شده است: یکی همین "متجهمة لاهلها"شرح ابن ابی الحدید، ج 6، ص 387؛ و نهج البلاغه عبده، ج 1، ص 156 است که یعنی دنیا با چهره ای کریه به اهلش نگریسته، ولی اگر "متهجمة لاهلها"منهاج البراعة، ج 6، ص 259 باشد یعنی دنیا در حال هجوم به اهلش می‎باشد؛ به هر نحو که خوانده شود کنایه از این است که دنیا در این مدت در حال جهالت و ناامنی و جنگ و خونریزی بوده است. "عابسة فی وجه طالبها" و خود را در روی کسی که طالب اوست عبوس گرفته است؛ یعنی مردم با خوشی و خوبی زندگی نمی کردند. گفته ام که کلمات حضرت امیر(ع) همه اش تشبیهات و کنایات است، در این دو جمله نیز حضرت امیر(ع) دنیا را به یک انسان کریه المنظری که انسان مایل به نگاه کردن به او نیست تشبیه کرده است، و دورنمای دنیا را در مدت فترت به این صورت می‎نمایاند.

"ثمرها الفتنة ، و طعامها الجیفة ، و شعارها الخوف، و دثارها السیف"

(ثمره این دنیا فتنه و فساد، و طعامش گوشت مردار، و درونش خوف و ترس، و بیرونش شمشیر بود.)