آیت‌الله منتظری

ابن ابی الحدید است.شرح ابن ابی الحدید، ج 2، ص 285؛ و برای آگاهی از بخشش های عثمان می‎توان به الغدیر، ج 8، خصوصا ص 286 رجوع کرد.

بعضی دیگر از شارحان نهج البلاغه احتمال داده اندمنهاج البراعة، ج 4، ص 142؛ و شرح ابن میثم بحرانی، ج 2، ص 93 مقصود حضرت اختناق صدر اسلام است که هیچ کس دور پیامبرخدا(ص) نمی آمد و همه می‎ترسیدند، اما حضرت امیرالمؤمنین (ع) در تمام مراحل در خدمت اسلام و پیامبر اسلام (ص) بوده و از اسلام و حق دفاع می‎کردند و با تمام قدرتشان فعالیت می‎کردند؛ این دو احتمالی است که در این مورد داده شده است.

به هرحال حضرت می‎فرمایند: "فقمت بالامر حین فشلوا" من قیام به امر کردم در وقتی که همه مردم می‎ترسیدند و ضعیف بودند. اگر مقصود از "امر" حکومت و خلافت باشد، این سخنان نه با زمان رسول خدا می‎سازد و نه با زمان عثمان؛ چون در هیچ یک از این دو زمان حکومت در دست حضرت علی (ع) نبود؛ ولی اگر مقصود از "امر" امر به معروف و نهی از منکر باشد، هم با زمان رسول خدا(ص) می‎سازد، چون حضرت امیر(ع) با شمشیر خود امر به معروف و نهی از منکر می‎کردند در حالی که مردم دیگر می‎ترسیدند و ضعیف بودند؛ و هم با زمان عثمان می‎سازد، چون علی (ع) افراد حکومت و مردم را امر به معروف و نهی از منکر می‎کردند، از این رو فرموده اند: "فقمت بالامر حین فشلوا" من به وظیفه خود قیام کردم وقتی که مردم در ضعف و ناتوانی بودند.

"و تطلعت حین تقبعوا" و آن وقتی که مردم سرشان را در لاکشان فرو برده و مخفی شده بودند، من سرکشی می‎کردم. "تطلعت" از ماده "طلع" و به معنای سرکشی کردن و خبر گرفتن، و "تقبعوا" از "تقبع" به معنای سر در لاک کردن است. فرموده اند: آن وقتی که مردم سرشان را در لاکشان کرده بودند، من سرکشی می‎کردم