آیت‌الله منتظری

قرار گرفته است. در این مقال درباره نحوه نفوذ و تسلط شیطان بر انسان، مظاهر محسوس و معقول شیطان، ترفندهای شیطان و شیاطین انسی سخن گفته شده، و البته با الهام و استناد به سخنان نغز و بی بدیل امام علی (ع) بیان گردیده است؛ در سراسر کتاب تذکرات اخلاقی فراوانی را با الهام از نهج البلاغه به کام دل مخاطب می‎ریزد.

14- بعد تاریخی: در سراسر کتاب به طور پراکنده نقل های تاریخی سودمندی نیز وجود دارد که برخی از آنها با وجود آن که جنبه افسانه ای و داستانی داشته و یا مقبول طبع و عقل نمی افتد، به نحو معقولی جرح و تعدیل و احیا شده اند و بهره گیری از آنها بر ترک آنها ترجیح یافته است؛ چرا که در زمان فقر اطلاعات تاریخی انسانها درباره گذشته، اصل بر تحلیل و اصلاح خبر است نه حذف خبر؛ زیرا حذف اخبار انسان را بی گذشته ساخته و از پیشینه اش منقطع می‎سازد. علاوه بر آن در جای جای کتاب، پاره ای از روایات تاریخی مستند و محکم نیز ذکر گردیده و توضیح داده شده اند.

در مجموع می‎توان گفت چنانکه باستان شناسان از روی یک سکه یا مجسمه یا قطعه ای بازمانده از زمانهای کهن، علائم و نشانه هایی برای کشف گوشه هایی از فرهنگ و تمدن باستان به دست آورده و تاریخی را از آن بیرون می‎کشند که برای افراد عادی غیرممکن و شگفت آور است، ایشان نیز از لابلای سخنان امیرالمؤمنین (ع) به حقایق تاریخی اشاره می‎کند، که گرچه سخن مورد بحث از نهج البلاغه اساسا تاریخی نیست اما نظراتی که از آن استنباط شده است کمک شایانی به بازسازی و ترسیم دورنمایی از اوضاع اجتماعی، فکری و اخلاقی مردم و نخبگان آن زمان می‎کند و درک جدیدی به انسان می‎بخشد. این کتاب از این دیدگاه برای کسانی که می‎خواهند نکات و تصاویر تاریخی جدیدی را به دست آورند، و کسانی که در رشته تاریخ صدر اسلام تحقیق می‎کنند بسیار مفید خواهد بود.

در موارد عدیده ای نام اشخاص در صدر اسلام آمده و بستگی ها و خویشاوندیهای آنها با یکدیگر نیز به تناسب بحث به طور دقیق ذکر شده است. این اطلاعات ظریف برای محققان و مورخانی که در پی شناختن الیگارشی