آیت‌الله منتظری

حواس باطنی می‎رسد، و بعد از آن مرحله عقل کامل پیدا می‎کند.اسفار، ج 8، ص 347

این نظر صدرالمتألهین است، و همین جور هم باید باشد، برای این که اگر روح یک موجود جدای از بدن و بدن یک موجود جدای از روح باشد، اینها دو تا می‎شوند و هیچ گاه به یک حقیقت تبدیل نخواهند شد؛ در صورتی که ما هر کدام یک حقیقت هستیم، یعنی روح همین صورت کامله بدن است و در اثر تکامل به این مرحله رسیده است، نظیر سیب که از جای دیگری نمی آید به درخت بچسبد بلکه محصول خود درخت است، منتها محصول عالی آن است و پس از رسیدن از آن جدا می‎شود.

نفخ روح در حضرت آدم تدریجی بود یا آنی ؟

در هر صورت حضرت آدم هم شاید این جور بوده است. یعنی بدنی که از گل درست شده ممکن است در اثر عوامل طبیعی و جو محیط طوری شده باشد که حرکت تکاملی و مراحل نفس مجرد در آن پیدا شده است. و ممکن هم هست که این جهشش آنی باشد، نظیر آن پرندگانی که حضرت عیسی باذن الله ایجاد می‎کرد، و این اعجازی است که قرآن از حضرت عیسی (ع) نقل می‎کند و کسی از نظر دینی نمی تواند آن را منکر شود. ممکن است نسبت به حضرت آدم هم همین طور بوده است، یعنی یکدفعه یک نفس مجرد کامل در او ایجاد شده به طوری که قوه عقل هم داشته باشد، و شاید عبارت حضرت امیرالمؤمنین (ع) این جهت را بفهماند که جهشش آنی بوده است و مثل خلقت ما نباشد که بتدریج روحمان ایجاد می‎شود؛ یعنی اول بچه در شکم مادر یک انسان کامل نیست و قوه عقل و تمیز ندارد، ابتدا حس لامسه در او پیدا می‎شود و بعد سایر حواس، تا آن وقت هم که به دنیا می‎آید هنوز عقل و تمیز ندارد، شاید از یک حیوان هم ادراکاتش