آیت‌الله منتظری

کوهها را حضرت ذکر کرده اند و... در اینجا هم حضرت می‎فرماید:

"ثم أنشاء سبحانه فتق الاجواء..."

(پس از آن خدا جوها و آب و باد و آسمان و زمین را خلق کرد.)

در کلام عرب "ف'" و "ثم" هر دو برای ترتیب است، منتها اگر چیزی بلافاصله مرتب بر دیگری باشد "ف'" می‎آورند، و اگر یک چیزی با فاصله مرتب بر دیگری باشد "ثم" می‎آورند. بنابراین ظاهر کلام حضرت این می‎شود: آن قسمتی که بعد از "ثم" واقع شده از شکافتن فضا و خلقت آب و آسمان، خلقت آنها بعد از خلقت بادها و کوهها باشد، و چون "ثم" آورده یعنی خیلی بعد از آنها خلق شده، در صورتی که این طور نیست و خلقت آسمان و زمین قبل از کوههاست؛ اما بیشتر شارحان ذکر کرده اندمنهاج البراعة، ج 1، ص 371؛ شرح ابن ابی الحدید، ج 1، ص 84؛ و شرح ابن میثم، ج 1، ص 138 که درست است معمولا "ف'" و "ثم" برای ترتیب می‎آید، اما گاهی اوقات ترتیب به حسب ذکر است، یعنی در مقام بیان کردن است، چون این مطلب متأخر از مطلب جلو بیان شده صحیح این است که "ف'" یا "ثم" بیاوریم.

در واقع این طور می‎شود: بعد از آن که آن مطلب را گفتیم حالا این مطلب را می‎گوییم، نه آن که خلقتی که حالا می‎خواهیم بگوییم بعد از خلقت های قبلی است. پس تحقق مفاد این جملات بعد از مفاد آن جمله ها نیست، بلکه تنها ذکرشان بعد از آنهاست، زیرا پس از این که حضرت ذات و صفات خدا را بیان کرد و در ضمن نیز بعضی از انواع خلقت را ذکر کرد آن وقت می‎فرماید: حالا مطلب تازه ای را می‎خواهیم بگوییم؛ پس این "ثم" برای تراخی به حسب ذکر در کلام است نه واقع و خارج.

ماده اولیه این عالم چه بوده ؟

در اینجا اول اجمال فرمایشات حضرت را ذکر می‎کنم و سپس تفصیل آن را