آیت‌الله منتظری

تطور فکری آیت الله العظمی منتظری در حوزه اندیشه سیاسی را می‎توان به دو بخش مجزا تفکیک نمود: الف - بخش نخستین به سال های پیش از تدوین کتاب "دراسات فی ولایة الفقیه" - یعنی سال های پیش از پیروزی انقلاب و نیز اوایل انقلاب - باز می‎گردد؛ در این زمان، وی به قرائت نصب گرایش بیشتری داشته و این نظریه را تقویت نموده است.همو، دیدگاه ها، ص 199 و 288 - 284؛ محسن کدیور، نظریه های دولت در فقه شیعه، ص 157 (تقریر نظریه آیت الله منتظری). گرچه جوانه هایی از نظریه نخب در زمان غیبت، از پیش از آغاز نهضت اسلامی - یعنی دهه سی - در ذهن ایشان و مرحوم آیت الله مطهری ریشه دوانیده بود.حسینعلی منتظری، دیدگاه ها، ص 61، 70، 92 - 88، 143، 144 و... . نوشتن جزوه "دو پیام"محسن کدیور، نظریه های دولت در فقه شیعه، ص 158. و اظهارات ایشان در مذاکرات مجلس خبرگان قانون اساسی براساس گرایش به نظریه نصب بوده است. تمایل به این قرائت در آن زمان - به گفته ایشان - بیشتر تحت تأثیر استدلال مرحوم آیت الله بروجردی بوده که بعدها در کتاب "دراسات فی ولایة الفقیه" این استدلال استاد، مورد نقد ایشان قرار گرفته است.محمد حسین بروجردی، البدر الزاهر فی صلوة الجمعة و المسافر (تقریرشده توسط آیت الله منتظری) حاشیه صفحه 55؛ همچنین ایشان در کتاب دراسات فی ولایة الفقیه، ج 1، ص 574، و دیدگاه ها، ص 597 به این نظریه سابق خود اشاره می‎کنند. ب - بخش دوم به سال های پس از تدوین کتاب "دراسات" - یعنی سال های قائم مقامی و پس از آن - مربوط است. ایشان در موسوعه چهار جلدی "دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة" که گسترده ترین اثر فقهی شیعه در زمینه دولت اسلامی به شمار می‎آید، ابتدا به بررسی نظریه نصب در مقام ثبوت و فرض می‎پردازد و همه فرض هایی را که ممکن است بر نظریه نصب مترتب باشد از نظر امکان عقلی به نقد می‎کشد؛همو، خاطرات، ج 1، ص 198 و 199. سپس در مقام اثبات، همه دلایل نقلی و عقلی را که مستند نظریه نصب عام فقها واقع شده است به تفصیل بررسی کرده و تمامی آن ها را - یا از حیث سند و یا