صفحه ۴۲۰

خلاصه کلام و نتیجه

به هر صورت آنچه در این مسأله به صورت نسبتا گسترده یادآور شدیم این بود که خطاهای حاکمی که از ابتدا حکومت او بر اساس ضوابط شرعی منعقد گردیده، اگر جزئی و شخصی باشد و به کرامت اسلام و مسلمانان لطمه ای وارد نیاورد، حکم به عزل یا جواز خروج علیه وی از این جهت مشکل است، و حتی می‎توان گفت: با ارتکاب چنین خطاهایی از عدالت نیز بیرون نمی رود - البته در صورتی که ما عدالت را عبارت از ملکه بدانیم - و اگر قبول کردیم که با وقوع این خطاها از عدالت خارج می‎شود، وظیفه در چنین شرایطی نصیحت و ارشاد است و بعید است که در این گونه موارد نوبت به قیام و مبارزه مسلحانه برسد.

اما اگر حاکم انحراف اساسی و کلی پیدا کرد و پیروی از هواهای نفسانی و استبداد اساس حکومت وی گردید، به گونه ای که به حکومت وی حکومت "جور و فساد" صادق آید و عنوان "طاغوت" برآن منطبق شود، در این هنگام مراتب امربه معروف و نهی از منکر باید عملی گردد؛ و چه بسا نوبت به مبارزه مسلحانه و ساقطکردن حکومت وی و اقامه دولت حق به جای وی نیز برسد، که ما بر جواز و بلکه وجوب چنین قیامی یازده دلیل اقامه کردیم.

برخی از این دلایل اگرچه قابل مناقشه بود، اما از مجموع آن و نیز از تتبع در آیات و اخبار و موارد جهاد و از ادله امر به معروف و نهی از منکر و از سیره پیامبراکرم (ص) و ائمه (ع) به ویژه امیرالمؤمنین و امام حسین - علیهماالسلام - مشخص می‎گردید که اقامه حکومت حق و قطع ریشه های فساد و ستم، با روح اسلام و مذاق شرع هماهنگ است. پس واجب است مقدمات حکومت اسلامی را آماده نمود و در حد توان برای تشکیل آن اقدام کرد. اما چگونگی آن از جهت مقدمات و نیز از جهت انجام و اجرا به حسب زمان و مکان و شرایط و امکانات متفاوت است.

و اما روایاتی که ما در ابتدای مسأله از صحیح مسلم و دیگران نقل کردیم، اگر منظور از آن همان رعایت مراتب و تفصیلی است که ما گفتیم، دیگر جایی برای بحث باقی نمی ماند؛ و اگر چیزی غیر آن باشد، باید دانش آن را به اهلش واگذار کرد، و شاید برخی از آنها و برخی از روایاتی که از طریق ما (راویان شیعه) وارد شده و ما پیش از این در فصل چهارم بخش سوم کتاب (روایات مورد تمسک اهل سکوت) یادآور شدیم، از بقایای ساخته و پرداخته جیره خواران سلاطین و حاکمان ستمگر باشد.

اینک به ضرر و زیانهای این گونه روایات که از زبان پیامبراکرم (ص) و صحابه روایت شده و فتاوایی که بر آن اساس و حتی بدون آن صادر گردیده بنگر و ببین که چگونه مسلمانان را به سکوت و بلکه تسلیم و اطاعت در برابر یزید و امثال یزید وادار نموده است.

ناوبری کتاب