آیت‌الله منتظری

از ملیت و مذهب آنان است؛ دولت ها تا زمانی مجازند منافع ملی خود را درنظر بگیرند و سیاستهای خود را در آن جهت تنظیم نمایند که موجب پایمال شدن و تضییع حقوق مشروع ملت های دیگر نشوند. اگر انعقاد معاهده ای به نفع یک کشور باشد و منافع ملی آن را تأمین نماید اما مفاد آن ستم به ملت های دیگر را موجب گردد و تجاوز به حقوق مشروع آنان به شمار آید، مورد رضایت شریعت محمدی (ص) نیست و باید از آن پرهیز شود. خدای متعال در آیه احسان - که در مبحث قبلی نیز به آن اشاره گردید - می‎فرماید: (لاینهاکم الله عن الذین لم یقاتلوکم فی الدین و لم یخرجوکم من دیارکم ان تبروهم و تقسطوا الیهم ان الله یحب المقسطین ‏ انما ینهاکم الله عن الذین قاتلوکم فی الدین و اخرجوکم من دیارکم و ظاهروا علی اخراجکم ان تولوهم )سوره ممتحنه (60)، آیات 8 - 9. "خداوند شما را از نیکی کردن و رعایت عدالت نسبت به کسانی که در امر دین با شما پیکار نکرده اند و از خانه و دیارتان بیرون نرانده اند، نهی نمی کند؛ به درستی که خدا عدالت پیشگان را دوست دارد. او فقط شما را از دوستی با کسانی نهی می‎کند که در امر دین با شما جنگیدند و شما را از خانه و دیارتان بیرون کردند یا به بیرون راندن شما کمک کردند." از این دو آیه و آیات قبل و بعد از آن و نیز آیات دیگر استفاده می‎شود که آیه احسان تمام انسانها را دربر می‎گیرد و تنها استثناء آن محاربان و کافرانی هستند که با مسلمانان سرجنگ دارند و به ستم حقوق آنان را زیر پا گذاشته اند.

ه - تقیه مداراتی

متولیان امور اجتماعی می‎توانند برای حفظ مصالح و منافعی مهم تر یا حفظ امور اساسی تر، برخی از فروعات جزئی احکام را موقتا نادیده انگارند و برای رعایت وحدت میان مسلمانان و یا جلوگیری از بدفهمی تعالیم دین به اصطلاح تقیه مداراتی کنند؛ و این یکی از بحث های مهم در سیاست اجتماعی اسلام است.