آیت‌الله منتظری

آنان از دین بشود؛ و تأثیر این عامل ممکن است در برخی شرایط بیش از عوامل دیگر باشد.

د - نیز مادی گرایی و به تعبیری همه امور را در قالب مادیات و محسوسات ارزیابی کردن، باعث می‎شود که مفاهیم دینی به دلیل غیر قابل سنجش بودن با ابزار یاد شده مورد تردید و انکار قرار بگیرند و یا پاسخ مناسب و درخور پیدا نکنند و در نتیجه صاحبان چنین دیدگاههایی از دین جدا بشوند.

ه - عوامل محیطی و تربیتی نیز از جمله عواملی است که ممکن است انسانها را از همان ابتدا و یا به تدریج از امور معنوی و دینی باز دارد. کسانی بنا به دلایل محیطی و تربیتی، با آداب و رسوم و فرهنگ خاصی پرورش یابند و همانها را به منزله دین و آیین خود تلقی کنند و دین حق را نپذیرند.

البته با این همه، شاکله افراد و اراده و تصمیم آنها در تأثیرگذاری عوامل یاد شده دخیل است؛ و آنها را نمی توان موجوداتی منفعل و تنها تحت تربیت عوامل بیرونی دانست.

با این همه به نظر می‎رسد آنچه آسیب جدی می‎بیند، بیشتر نهادها و مظاهر دینی است و نه اصل دین؛ که خورشید دین هرگز غروب نمی کند.

جامعیت دین

در روایتی از امام صادق (ع) نقل شده است: "خداوند تبارک و تعالی در قرآن توضیح هر چیزی را نازل کرد. حتی - به خداوند قسم - خدا چیزی را فرو نگذاشت که بندگان به آن نیاز داشتند، تا این که کسی نتواند بگوید ای کاش این در قرآن نازل می‎شد. بدانید! خداوند آن را در قرآن نازل کرده است."کلینی، کافی، ج 1، ص 59، حدیث 1) .