صفحه ۲۹۲

ناچیزی مانند خاک چگونه با تدبیر و قدرت و علم خدا موجودات عظیمی آفریده شده اند. چگونه از درون ماده انسانهای کاملی بیرون آمدند که صدرنشین ملکوت می‎شوند و بر موجودات والایی همچون فرشتگان نیز برتری می‎یابند. معاد در تداوم خالقیت خدا و از جلوه های عظمت اوست. نبود معاد، حیات و زندگی دنیایی را پوچ و بی رمق می‎کند. به راستی بدون آن زندگی نشاط و هدفی ندارد.

معاد، جسمانی و یا روحانی ؟

آیا معاد با همین بدن دنیایی تحقق پیدا می‎کند و یا این که روح پس از مفارقت از بدن و انتقال به عالم برزخ در قیامت احضار می‎شود؟ مشرکان عصر نزول قرآن نیز این استبعاد و سؤال را داشتند که وقتی بدن پس از مرگ در دل خاک قرار گرفت و سپس متلاشی شد، حتی استخوانها پوسید و با خاک یکسان گردید، بازگشت و تلفیق روح با بدن چگونه امکان پذیر است ؟ (قال من یحی العظام و هی رمیم )سوره یس (36)، آیه 78. "گفت چه کسی این استخوانها را که این گونه پوسیده است زندگی می‎بخشد."

اشکال دیگری که ممکن است درباره معاد مطرح شود این است: وقتی موجودی سیر کمالی خود را طی کرد و به رشد مناسب خود رسید، بازگشت به حالت اول بازگشت به قهقرا محسوب می‎شود. بازگشت به حالت نخست، شرایط و زمان و مکان سابق و اسباب و وسایل پدید آورنده را لازم دارد. یعنی همان شرایط و همان مناسبات لازم است تا بار دیگر همان موجود به وجود بیاید و پا به عرصه وجود بگذارد، و چنین امری ناشدنی است. چه این که برای تحقق آن، همه عالم با همان شرایط سابق باید اعاده شود تا بار دیگر هر موجودی در جایگاه خود قرار بگیرد. بنابراین اگر معاد تحقق هم پیدا کند امکان جسمانی آن وجود ندارد و باید روحانی باشد.

ناوبری کتاب