صفحه ۱۵۱

طریق اسباب و علل انجام می‎دهد. یعنی راه تحقق خواست خداوند اسبابی است که خود او آفریده و آنها را برای ایجاد خواسته اش به کار می‎گیرد؛ و این از سویی سنت مداری و قانون مندی و از سوی دیگر تدبیر همه چیز از سوی اوست. بنابراین چیزی نمی تواند خارج از علیت و قانون باشد؛ و هر آنچه رخ می‎دهد کاملا هماهنگ با تدبیر و اراده خداوند است.

هدفداری افعال خدا

برای افعال خداوند از حیث فاعلی نمی توان غرض و هدفی فرض کرد. یعنی نمی توان گفت: خداوند در طلب چیزی اقدام به انجام کاری کرده است؛ زیرا در این صورت، خارج از ذات خدا باید چیزی باشد که خدا در پی آن است، و این با بی نیازی ذات خداوند ناسازگار است. ولی برای فعلی که انجام می‎گیرد، از آن حیث که از خالق حکیم صادر می‎شود، می‎توان هدف و منظوری لحاظ کرد. فعل و آنچه انجام می‎گیرد و به وجود آورده می‎شود، نمی تواند عبث و بیهوده باشد. (و ما خلقنا السماء و الارض و ما بینهما لا عبین )سوره انبیاء (21)، آیه 16) . "ما آسمان و زمین و آنچه میان آن دو می‎باشد را به بازی و بیهوده نیافریدیم." حکمت خداوندی اقتضا می‎کند که کارهایش را حکیمانه انجام بدهد. از طرفی هم بی نیازی او حکم می‎کند که کارها را براساس نیاز خود انجام ندهد. حکمت اقتضا می‎کند که افعال پوچ و بیهوده انجام نگیرد. (و هو الذی خلق السموات و الارض بالحق... و هو الحکیم الخبیر)سوره انعام (6)، آیه 73. "و اوست که آسمان و زمین را به حق آفریده است... و او حکیم و آگاه است." بنابراین افعال خداوند بیهوده تحقق پیدا نمی کنند. آنچه در عالم رخ می‎دهد بر اساس سنت و قانونی است و تجلی و ظهور یکی از اسمای الهی است و این خود برای برآورده شدن منظوری مهم در پیدایش جهان و موجودات و حوادث عالم است.

ناوبری کتاب