و آنگاه بر اثر تحولاتی محو گردد. خداوند طبق سنت هایی عالم را اداره میکند. این سنت ها در مرحله اجرا و عمل، تابع شرایط و مقتضیاتی است. در علم الهی هم سنت ها و هم شرایط و مقتضیات معلوم است و در نتیجه تغییری در آن ایجاد نمی شود. این لوح محفوظ است. اما در مرحله اجرا شدن سنت ها، تابع تحقق شرایطی اند که ممکن است به حسب ظاهر تغییری در آنها مشاهده شود؛ ممکن است سنت مطابق شرطی، در جایی به گونه ای اجرا شود که در شرایط دیگر جواب دیگری داشته باشد و یا چون شرط دقیقش به وجود نیامده باشد اصلا به حسب ظاهر تحقق نیابد. در این صورت است که گفته میشود در این لوح تغییر حاصل میشود.
اگر برای مردمی عذاب مقدر شده، تا به مرحله عمل در آمدن آن مقتضیاتی لازم است. ممکن است آن قوم به حسب ظاهر شرایط عذاب شدن را داشته باشند اما تنها یک شرط از تحقق آن مانده باشد که برای انسانها پنهان مانده است، در این صورت عذاب وعده داده شده رخ نمی دهد. این از نگاه ناظر تغییر در سنت است، اگر چه به حسب واقع میتوان گفت: شرایط وقوع عذاب تحقق پیدا نکرده است. همچنین حادثه ای باید پدید آید، اما شخص کاری انجام میدهد که مانع وقوع آن حادثه میگردد. به عبارت دیگر انجام امور و تحقق پدیده ها و حوادث، تابع مقتضیات و شرایط هستند، که از دید ناظران ممکن است پنهان باشند و آنها تنها ظواهر امور را ببینند. در این صورت ممکن است حوادثی در حال وقوع باشند ولی تحقق پیدا نکنند؛ یعنی شرطی که جزء العله تحقق آن بوده، هنوز فراهم نشده و در نتیجه تغییری در حادثه رخ میدهد.
قانون مندی افعال خدا
آیا خداوند افعال خود را به صورت قانون مند انجام میدهد و یا خارج از قانون است ؟ اگر خداوند افعال خود را به صورت قانون مند به انجام میرساند، با تدبیر لحظه به لحظه عالم و این که کارها بر اساس اراده خدا صورت میگیرد، چگونه سازگار است ؟
.jpg)
