آیت‌الله منتظری

به نظر می‎رسد اگر سنت حسنه مناظره علمی در مجامع علمی حوزه و دانشگاه بین هم اندیشان و دگراندیشان روزبه روز - به دور از جهت گیریهای تبلیغاتی و ملاحظات سیاسی و خطی - معمول و گسترش یابد نتایج خوبی را در جهت احیا و رشد فکر دینی در جامعه و رفع شبهات و پاسخ به سؤالات نسل جدید به دنبال خواهد داشت.

نکته سوم: اینکه گفته می‎شود زمان و مکان در اجتهاد و استنباط احکام نقش اساسی دارند به این معنا نیست که احکام اسلام همچون احکام ادیان گذشته محدود و مخصوص به زمان یا مکان خاص می‎باشند. برحسب نص قرآن کریم پیامبر ما خاتم پیمبران و در نتیجه دین او خاتم ادیان الهی است، پس اجمالا شریعت او همگانی و برای همیشه است، و همین است منظور از حدیث صحیح زراره؛ قال: سألت اباعبدالله (ع) عن الحلال و الحرام، فقال: "حلال محمد حلال ابدا الی یوم القیامة و حرامه حرام ابدا الی یوم القیامة" (کافی، ج 1، ص 58) یعنی شریعت او نسخ شدنی نیست.

با اینکه اصل دین مقتضای فطرت و ندای جان انسانها بوده و هست، و روح همه ادیان الهی یکی بیش نیست، و آن تسلیم در برابر خدای کامل یگانه و ایمان به غیب و جهان دیگر و طی کردن مسیر حق و عدالت و پرهیز از هر نوع ظلم و تجاوز و خودپرستی هاست: (فطرة الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الدین القیم)، ولی در فروع و برنامه هایی که انسانها را می‎سازند و در مسیر حق و عدالت قرار می‎دهند به مقتضای شرایط ساختاری و اجتماعی انسانها، متفاوت می‎باشند.

ادیان الهی گذشته همچون کلاسهای متفاوتی می‎باشند که هر کدام محدود به برنامه های خاصی متناسب با سن و درک و احتیاج و شرایط دانشجوست ولی پس از گذراندن دانشگاه فرد طالب علم به مرحله ای از غنای علمی می‎رسد که دیگر نیازی به معلم و راهنما ندارد، عقل او تکامل یافته و از رشته های مختلف علوم اجمالا آگاهی یافته است. ادیان الهی گذشته نیز هر کدام دارای فروع و برنامه های خاصی متناسب با شرایط حیاتی و اجتماعی و اقتصادی و روحی انسانها در آن زمان بودند، پس طبعا هر کدام محدود به زمان خاص خودش بود؛ ولی دین اسلام دینی است جامع و فراگیر