آیت‌الله منتظری

وجودی به مراتب عالی و حتی به عالیترین مرحله وجودی برسد، و از طرفی نیز خدا فیاض علی الاطلاق است و او را منع فیض نشاید، لذا مادة المواد به اراده خداوند در قوس صعود در مسیرهای مختلف حرکت می‎کند و با تحقق شرایط خاص، صورتها و فعلیت های گوناگون به خود می‎گیرد؛ و چه بسا در اثر تکامل جوهری و پدیدآمدن شرایط به سرحدی می‎رسد که قابلیت پیدا می‎کند به نازلترین مرتبه تجرد که از ماده بالاتر است برسد؛ ولی چون این مرتبه از تجرد، میوه و ثمره خام است از اصل خود که ماده است جدا نمی شود و در یکدیگر فعل و انفعال دارند، و بالاخره چون مجرد ناقص است از ماده بهره می‎برد و با ابزار ماده راه کمال را طی می‎کند تا زمانی که در اثر مرگ از ماده به طور کلی جدا شود.

البته در مرگ طبیعی، نفس در تجرد کامل واقع شده و ماده را طبعا و خودبه خود رها می‎کند، همچون میوه ای رسیده که به خودی خود از درخت جدا می‎شود؛ و اگر مرگ طبیعی نباشد هرچند مجرد کامل نشده و خام است ولی دیگر قابلیت تکامل ذاتی را ندارد- چون تکامل به حرکت است و حرکت به موضوع که ماده است نیاز دارد- لذا همچون میوه خامی که به زور از درخت چیده می‎شود، نفس نیز به مرگ اخترامی و غیر طبیعی از بدن جدا می‎شود.

پس به نظر صدرالمتألهین (ره) نفس و روح مجرد، میوه خود طبیعت و محصول عالی ماده است. و عالم ماده همچون رودی است گل آلود و