صفحه ۲۵۶

می‎باشد، فعل اختیاری صادر از بنده همراه با مبادی آن از جمله خود بنده و علل وجودی آن و اختیار او و مبادی آن، همگی به خداوند منسوب می‎باشند. پس فعل بنده هم به خداوند و هم به بنده او منسوب خواهد بود. این بیانی است بر روش فلاسفه. ولی بیان دقیقتر دیگری برای "امر بین الامرین " از سوی عرفا ذکر شده است و صدرالمتألهین (ره) در رساله "خلق الاعمال " شیفته آن گردیده و آن را مذهب راسخین در علم دانسته است که من اجمالا به آن اشاره می‎کنم: چون خداوند وجود غیر متناهی است از ذره ای از هستی خالی نیست. پس او همه هستی و همه چیز است و در عین حال متعین و محدود به حد خاصی نیست، او یک وجود واحد شخصی است که تار و پود هستی را فراگرفته است. "عال فی دنوه و دان فی علوه"، "مع کل شئ لابمقارنة و غیر کل شئ لا بمزایلة"نهج البلاغه صالح، خطبه 1 و آن وجود واحد شخصی، اصیل می‎باشد و ماهیات مثل ملک و انسان و آسمان و زمین و درخت... که همان تعینات و ظهورات آن واحد شخصی هستند از خود وجودی نداشته و تنها ظهورات و نمودهای آن امر واحدند، پس افعال صادره از موجودات از جمله انسان از حیث وجود که همان امر واحد شخصی است فعل خدا می‎باشند و از حیث تعین و محدودیتی که از ناحیه ماهیات و مظاهر هستی یافته اند منسوب به بنده و مظاهر هستی خواهند بود و این همان "امر بین الامرین " است."

ناوبری کتاب