آیت‌الله منتظری

به تعبیر دیگر احکام واقعی اشتباه ندارند، و پیامبر و امامان نیز از خطا و اشتباه معصوم می‎باشند، ولی فقه موجود کار فقهاست و فقها معصوم نیستند و ممکن است در برخی مسائل اشتباه آنان محرز گردد و بر همین اساس اختلاف فتواها و تبدل نظریه ها رخ می‎دهد. این امر از منزلت فقهای گذشته نمی کاهد، و متأخرین فقها مرهون تلاش و زحمات آنان می‎باشند. اهانت به بزرگان از غرور و بی ادبی است، ولی انتقاد منطقی و مؤدبانه امری است مجاز بلکه لازم، زیرا غیر از معصومین (ع) همه جائزالخطا می‎باشند؛ و تکامل علوم و جوامع انسانی معلول انتقادهای سازنده است.

ضمنا پیامبر و امام در اثر معصوم بودن، هم گفتارشان حجت است و هم کردارشان؛ و همچنین است سکوت آنان در برابر عملی که در حضور آنان انجام می‎شود و با امکان منع کردن سکوت می‎کنند و در اصطلاح به آن تقریر معصوم می‎گویند؛ اما فقیه جامع الشرایط فقط گفتارش حجت است تا وقتی که اشتباه او احراز نشده باشد.

در ضمن به این نکته نیز توجه شود که کلمه "فقه" در لغت به معنای علم و فهم است، و تفقه در دین که در قرآن ذکر شده به معنای توغل و فرورفتن در فهم دین است، و دین شامل اصول اعتقادی و اخلاق و احکام فرعی عملی می‎باشد؛ و بر این اساس کلمه "فقها" در احادیث به معنای دانشمندان دینی است و منحصر در عالمین به احکام فرعی نمی باشد.